Zo protesteerden de kijkers tegen de propaganda die ze ongevraagd voorgeschoteld kregen voordat de hoofdfilm op het scherm verscheen. Het Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum heeft nu 170 propagandafilms en 800 foto’s van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) online gezet.

Spiegel der Beweging, heetten de nieuwsberichten die het publiek werden voorgeschoteld. De propaganda was professioneel opgezet, mede doordat NSB-leider ir. A. A. Mussert in 1941 een van zijn partijleden, filmregisseur G. J. Teunissen, had aangesteld als leider van de zogeheten Filmdienst der NSB.

De Filmdienst had tijdens de bezetting de regie over het bioscoopwezen, waardoor ze bioscopen kon verplichten tot het vertonen van de propagandafilms.

Samenwerking

In mei 1940 gingen de filmcamera’s van de NSB verloren toen de Duitsers de Rotterdamse binnenstad in puin bombardeerden. Daarom werden –een maand later al– de productiemaatschappijen Polygoon en Profilti door de Duitsers verplicht de NSB met filmopnamen terzijde te staan. Om inbeslagname van apparatuur en laboratoria te voorkomen, gingen beide filmfabrieken akkoord met deze samenwerking. Vanaf 1941 verzorgden Polygoon en Profilti om de beurt het wekelijkse Tobis Nieuws, vernoemd naar het Duitse filmverhuurkantoor. Zo deden ze mee aan het verkondigen van de ”nieuwe tijd”.

Daar hadden veel bezoekers geen boodschap aan. Opeens waren ze snotverkouden, schraapten hun keel of begonnen zo’n luid gesprek dat de nationaal-socialistische ideeën nauwelijks te horen waren.

Niet dat de propaganda overal zijn uitwerking miste. Het ledenaantal van de NSB steeg in 1943 naar een hoogtepunt: 100.000. De smalfilms toonden het ideaalbeeld dat de NSB haar leden en de volksgenoten wilde voorspiegelen: orde, discipline, tucht, patriottisme, volksbelang voor individueel belang.

Emoties

De films laten zien aan welke emoties de Nationaal-Socialistische Beweging probeerde te appelleren: eensgezindheid, saamhorigheid en lotsverbondenheid. Vrijwilligers werden uitgezwaaid bij hun vertrek naar het oostfront, waar ze aan Duitse zijde gingen helpen om de communisten te bestrijden. Maar er zijn ook films van de aanleg van een vliegveld, een boottochtje dat frontstrijdsters kregen aangeboden, bezoeken van Mussert, begrafenissen van NSB’ers. De Lunterense hagespraken krijgen aandacht, evenals het zomer-zonnewendefeest.

Veel optochten, veel tromgeroffel, marsmuziek, veel gestrekte rechterarmen en gezwollen taal. „In Godsvertrouwen, alles voor het vaderland.” Het gros van het volk gruwde ervan.

Najaar 1944 kwam de productie van films stil te liggen, zoals een groot deel van het maatschappelijk leven. Door gebrek aan elektriciteit was het onmogelijk films te produceren. Bovendien waren vrijwel alle bioscopen inmiddels gesloten.

Ontbinding

In Londen nam de Nederlandse regering in ballingschap een kloek besluit: het Besluit ontbinding landverraderlijke organisaties (BOLO). Het gold zowel voor de NSB als voor veertig daaraan verwante en andere nationaal-socialistische en fascistische organisaties. Daar hoorde ook de Filmdienst bij. Hun vermogen viel toe aan de staat, hun collectie verdween in het archief. Steeds meer beelden uit die tijd worden nu digitaal ontsloten.