Evenals het boek van Bethge werden de twee laatstgenoemde in het Nederlands vertaald, maar deze twee werden door kenners van Bonhoeffer nogal gekleurd en aanvechtbaar bevonden.

In 2007 publiceerde Ferdinand Schlingensiepen ”Dietrich Bonhoeffer 1906-1945. Eine Biografie”. De hoogleraren G. Dekker en G. den Hertog namen de taak op zich om dit boek in het Nederlands te vertalen. Waarschijnlijk vonden zij dat deze studie zulke verdiensten heeft dat zij een tegenwicht kan vormen tegen de beide biografieën van Amerikaanse hand. Vorig jaar is op 24 november in Herinneringscentrum Kamp Amersfoort de vertaalde editie in aanwezigheid van de toen 88-jarige auteur gepresenteerd. Hierbij kon dr. Dekker, die meermalen over Bonhoeffer gepubliceerd heeft, wegens ziekte niet aanwezig zijn. Kort daarna is hij overleden.

Dat deze biografie tien jaar na haar verschijnen een vertaling kreeg van twee professoren zegt wel iets over de kwaliteit ervan. Wil zij de biografie van Bethge vervangen omdat deze achterhaald zou zijn?

Daarvan is geen sprake. Het werk van Bethge, die een sterke vriendschap met Bonhoeffer had, zal nog tijden lang de standaardbiografie van Bonhoeffer blijven. Maar het boek is zo uitgebreid dat Bethge zelf aan Ferdinand Schlingensiepen heeft gevraagd „zijn dikke boek samen te vatten tot een kortere en goed leesbare inleiding.” Bethge gaf zijn omvangrijke studie in 1967 uit. Het werk kreeg, na een aantal nagenoeg ongewijzigde herdrukken, in 2001 de zevende, door Christian Gremmels geactualiseerde uitgave, die het jaar daarop in het Nederlands verscheen. Het boek telt 977 bladzijden. Niet ieder die daaraan begint zal ook de eindstreep halen, hoe boeiend de lectuur ook is.

Schlingensiepen is helemaal geslaagd in het samenvatten. Hij biedt veel meer dan een samenvatting en inleiding, omdat hij gebruik heeft kunnen maken van gegevens die voor Bethge niet bekend of onbereikbaar waren.

Vóór Duitsland, tegen regime

Zo ligt nu dit prachtige boek voor ons. Het telt 463 bladzijden en verwijst keer op keer naar het ”dikke boek” van Bethge. Het is voorzien van enkele inleidingen, een tijdstabel van leven en werken van Bonhoeffer, 227 achterin geplaatste noten en een namenregister. De vertaling is uitstekend, prettig leesbaar en nagenoeg zonder zetfouten of niet goed lopende zinnen.

Het boek brengt ons bij een zeer begaafd luthers theoloog die leefde in een verschrikkelijke tijd, de tijd van het demonische nationaalsocialisme. Verwonderlijk is het dat hij, behorend tot een voorname randkerkelijke, ”liberale” familie, als gymnasiast bewust koos voor de studie van theologie en het predikantschap.

Al lezend vroeg ik me af hoe Bonhoeffer zich ontwikkeld zou hebben wanneer de demonische ideologie het in Duitsland niet voor het zeggen had gekregen. Dat is een niet te beantwoorden vraag. Nu is de gang van zijn korte leven bepaald door wat de tirannie van Hitler voor het volk en de kerk teweegbracht. En een reactie daarop. Bonhoeffer en zijn hele familie hebben van het begin af aan de boosaardigheid van Hitlers regime en het systeem doorzien.

Verbijsterend is het om te lezen hoe de kerk onder dit bewind haar vrijheid verloor, maar ook hoe velen van de leidinggevenden in staat en kerk zich gedwee bogen onder het juk dat de onrechtsstaat oplegde, zich lafhartig opstelden of aanhangers waren van de waan van die tijd. Zo groeide Bonhoeffer van een overtuigd pacifist uit tot een moedige ”samenzweerder” die studenten opleidde, aan oecumenische conferenties deelnam, reizen maakte om contacten te leggen en in het diepste geheim zijn werk verrichtte. Zijn werk was vóór Duitsland, maar tegen het verdorven systeem dat zich van zijn vaderland meester had gemaakt. Met enkele van zijn collega-samenzweerders begreep hij dat het om meer ging dan het afzetten en later het uit de weg ruimen van de dictator. Hij dacht aan het nieuwe Duitsland en aan de benadering straks van de niet-religieuze mens met het Evangelie.

Martelingen

Contacten zoals dat met Willem Visser ’t Hooft in Genève en met de anglicaanse bisschop Bell zijn voor hem van grote betekenis geweest. Triest is het dat de Engelse regering, evenals Winston Churchill persoonlijk, aan het interne Duitse verzet tegen Hitler volstrekt geen waarde hechtte. Bonhoeffer heeft bisschop Bell leren kennen toen hij in Londen predikant van de Duitse gemeente was (1933-1935). Schlingensiepen noemt daarbij wel de naam van Bonhoeffers collega ds. Julius Rieger, maar ik miste het gegeven dat er in Londen meer Duitse gemeenten waren dan die waaraan Bonhoeffer was verbonden.

”Hitlers bloedhond”, de sluwe en wrede Manfred Roeder, die tientallen verzetsmensen ter dood heeft veroordeeld, was de man in wiens handen Bonhoeffer na zijn gevangenneming viel. In de jaren zestig werd Roeder locoburgemeester van een dorp in Hessen. Hitler zelf heeft de opdracht gegeven Bonhoeffer om te brengen, een maand voordat het Derde Rijk instortte. Schlingensiepen stelt dat het verhaal van de kamparts over Bonhoeffers gebed aan de voet van de trap „helaas gelogen” is en dat het doden van Bonhoeffer en de vijf anderen door herhaalde martelingen urenlang heeft geduurd. Zo beroofde het duivelse Derde Rijk, nog in zijn val, Duitsland van de toekomst van dappere, edele mensen. Zo ook van deze trouwe discipel van de Heere Jezus Christus.

Boekgegevens

Dietrich Bonhoeffer 1906-1945; Ferdinand Schlingensiepen; uitg. Kok, Kampen, 2017; ISBN 978 90 435 2751 4; 463 blz.; € 39,99.