Pas ’s ochtends hoorde Izak Sies, 22 jaar oud, dat hij ’s middags om twee uur zou worden doodgeschoten. „Lieve vader, moeder, broers en zussen en alle andere familie”, begon hij zijn afscheidsbrief. „Als ik dit schrijf, heb ik nog slechts enkele uren te leven en eindigt dit jaar tevens mijn jonge leven. Ik geef mijn ziel in handen van mijn Schepper en hoop dat Hij mijn ziel in genade zal ontvangen.”

Sjaak Sies, net als twee eveneens aanwezige neven naar hem vernoemd, leest de laatste woorden van zijn oom tijdens de korte plechtigheid bij het monument ”De stenen man” bij Kamp Amersfoort. Ook twee andere afscheidsbrieven worden voorgedragen. Kleinzoon Bram Surquin geeft een stem aan het door tranen bevlekte schrijven van Gerrit Willem Surquin (27). Barend de Reuver, eveneens een kleinzoon, vertolkt de brief van Barend Gerrit Hazenkamp (49). Na diens laatste woorden („Dag lieve, ik ga”) volgt een minuut stilte.

De 31 verzetslieden, van metaalarbeider tot predikant en van drukker tot boekhouder, kwamen merendeels uit Rotterdam en omgeving. De helft van hen was twintiger. De dertien leden van de Leeuwengarde, een paramilitaire verzetsgroep, werden ter dood veroordeeld wegens hulp aan de vijand, sabotage, spionage en verboden wapenbezit.

De tien leden van de Communistische Partij Nederland vormden de eerste groep die het maken, drukken en verspreiden van een verzetskrant, De Waarheid in dit geval, met de dood bekocht. De zeven leden van de Nederlandse Volksmilitie werden terechtgesteld wegens (mislukte) aanslagen rond Rotterdam. Eén slachtoffer is nooit geïdentificeerd.

„Hun sterven was een boodschap voor de toekomst: houd moed en wees verantwoordelijk”, zegt directeur Willemien Meershoek van Nationaal Monument Kamp Amersfoort in haar toespraak. „Deze 31 behoorden tot de vroege verzetslieden. Zij toonden moed en bestreden het onrecht toen veel mensen nog de andere kant op keken.” Gids-vrijwilliger Edie Brouwer, organisator van de herdenking, leest de namen en de leeftijden van de slachtoffers.

Nabestaanden van zestien gefusilleerden wonen de herdenking bij. Harry Rozendaal (87) is er speciaal voor uit Canada overgekomen. Hij bezoekt voor het eerst Kamp Amersfoort, waar zijn vader maandenlang gevangenzat. Joseph Jacob Rozendaal was 39 toen hij werd geëxecuteerd.

In veel families was de massa-executie een bepalende gebeurtenis. Om er los van te komen verbrandde de enige broer van Klaas Kaspers (24) uiteindelijk zijn afscheidsbrief. Diens dochter was bij de herdenking, evenals Tineke Kaan-Stemerding, de 91-jarige zus van Andries Stemerding (21).

In sommige gezinnen viel slechts een ongemakkelijke stilte als vader of opa ter sprake kwam. De kleinkinderen van verzetsman Surquin lazen pas deze maand, nadat Kamp Amersfoort hen had getraceerd, de afscheidsbrief van hun grootvader. Na de oorlog werd uit angst voor heftige emoties niet over zijn executie gesproken.

„Mijn moeder had het er wel over. Ze was elf toen haar vader werd omgebracht. Die traumatische ervaring heeft ze haar hele leven meegedragen. Onze oma daarentegen repte met geen woord over alle ellende die opa in gevangenschap moest verdragen”, zegt Jan Bonte, de oudste kleinzoon van ds. Jan Kars, ook een van de 31.

Over ds. Kars, voorganger van een evangelisatie in Capelle aan den IJssel, verscheen twee jaar geleden het boek ”Een dominee voor het vuurpeloton”. Edie Brouwer: „Doordat hij rust bood was ds. Kars van grote betekenis in die laatste uren. Nadat ’s morgens de uitvoering van het doodvonnis was aangezegd, bediende hij het heilig avondmaal. Uit afscheidsbrieven blijkt dat ook niet-christenen er kracht en sterkte uit putten.”

Het is voor het eerst dat de groep gefusilleerde mannen gezamenlijk wordt herdacht. De plechtigheid heeft Bonte goed gedaan. „We hebben vandaag andere nabestaanden ontmoet. Ook zij moesten in hun familie verder leven met het gemis van een dierbare die zijn leven gaf voor de vrijheid van ons land.”