Kerk & religie

Niet langer drie diensten per zondag

Het vierde gebod roept op om op de rustdag tot de gemeente Gods te komen, om het Woord te horen, de sacramenten te gebruiken en God, de Heere, openlijk aan te roepen. De Heidelbergse Catechismus zegt dat dat „naarstig” moet gebeuren. Is dat twee- of driemaal op een zondag? De derde kerkdienst, die hier en daar nog wordt gehouden, staat onder druk.

Jan van ’t Hul

28 October 2017 14:26Gewijzigd op 16 November 2020 11:49

De diakenen G.J. Nieuwenhuis en W. Kruijsse. beeld RD, Anton Dommerholt

In de binnenbocht tussen de Keethil en de Westpoort in het centrum van het Zeeuwse dorp Sint Maartensdijk staat, een beetje achter de bebouwing, het kerkje van de oud gereformeerde gemeente in Nederland. Aan de voorgevel is een houten bordje geschroefd: ”Oud Geref. Gem. in Ned. 9.30 en 16.30 uur”. Het bordje is nieuw, want de kerktijden zijn onlangs veranderd. De extra middagdienst, die aanving om 14.30 uur, is geschrapt.

In de consistoriekamer zitten de beide diakenen van de gemeente, G. J. Nieuwenhuis (70) en W. Kruijsse (55). Nieuwenhuis vertelt over de gemeente, die werd geïnstitueerd in 1865. „De gemeente krimpt al tientallen jaren. In de jaren zestig van de vorige eeuw is het gebouwtje zelfs verkleind. Hier zijn altijd drie diensten op een zondag gehouden. Er was altijd wel belangstelling voor, maar de laatste jaren liep het aantal kerkgangers in de extra middagdienst steeds verder terug. Vijf jaar geleden kwamen er nog zo’n twintig bezoekers, vorig jaar nog een stuk of tien, twaalf. Dat waren ouders van jonge gezinnen, die ’s morgens op de kleintjes moesten passen. Die konden dan toch twee keer naar de kerk. Er kwamen er ook wel van de gereformeerde gemeente in Nederland hier in het dorp om naar de catechismuspreken te luisteren.”

Kruijsse: „Op andere eilanden als Noord- en Zuid-Beveland was het altijd gewoon dat er op zondag drie diensten waren. Het was traditie. Op tweede feestdagen waren er dan geen kerkdiensten.”

Nieuwenhuis: „Niet het vele is goed, maar het goede is veel.”

Drie preken lezen

Waarom houdt een gemeente drie kerkdiensten op één zondag? Kruijsse: „Het is de dag des Heeren, een dag van afzondering. Dan moeten we onze werkzaamheden neerleggen en in het bijzonder bezig zijn in de dingen des Heeren. Zijn dag moeten we vullen, vól maken, met Zijn dienst.”

De gemeente is vacant, altijd geweest. Ouderlingen zijn er niet meer. En dus lazen Nieuwenhuis en Kruijsse samen drie preken op een zondag. Nu dus nog twee. Kruijsse: „Het is me een lust om te doen.”

Afgelopen voorjaar stond de derde dienst op de agenda van de jaarlijkse ledenvergadering. Het onderwerp was al vele malen ter sprake geweest, ook op huisbezoeken. „De kerkenraad is niet over één nacht ijs gegaan”, zegt Nieuwenhuis. „Maar we wilden ook niet voor lege banken lezen.”

Het besluit om te stoppen met de extra middagdienst was op de ledenvergadering gauw genomen, unaniem zelfs, zonder enige discussie. „Er is alleen wat gepraat over de tijd van de avonddienst. Bleef dat halfzeven, of moest het halfvijf worden? Het werd halfvijf.”

Kruijsse: „We lezen hier het liefst oudvaders. Die zijn zo rijk. Dan zijn twee preken ook genoeg. Wanneer je tweemaal mag horen over Jezus Christus en Dien gekruisigd, dan heb je de zondag wel vol. Als je de ene preek over de ander heen leest, dan is ’t ook weer kwijt. Wij staan nogal nuchter in het leven.”

Op 26 maart werd de extra middagdienst voor de laatste keer gehouden. Nieuwenhuis: „De Heere heeft geen drie diensten nodig om een verloren zondaar stil te zetten. Eén woordje is genoeg om een mens te bekeren.”

Vruchtbaar veld

Op dit moment telt de oud gereformeerde gemeente van Sint Maartensdijk 22 leden en 12 doopleden. Maar vrijmoedigheid om de gemeente op te heffen, hebben de twee diakenen niet.

Nieuwenhuis: „We hopen op een opleving.”

Kruijsse: „Dat zou toch nog kunnen. We zien ernaar uit dat de woestijn een vruchtbaar veld wordt. De Heere is een wonderdoend God. Boston zegt: Zolang de kerkdeuren nog opengaan, zolang is er plaats.”

Krimpen aan den IJssel

De oud gereformeerde gemeente in Nederland te Krimpen aan den IJssel belegt geen drie diensten op zondag, wel drie diensten op de jaarlijkse bid- en dankdagen. Ds. A. Kort, predikant van de gemeente: „Dat was in Krimpen in de tijd van ds. M. A. Mieras ook al zo. Ik preek op die dagen drie keer. Je kunt natuurlijk een ouderling de extra middagdienst een preek laten lezen, maar waarom zou ik niet drie keer preken? Drie keer preken is wel vermoeiend, maar de Heere geeft er altijd weer de kracht voor.”

In Krimpen is het nooit gebruikelijk geweest om ook op zondag de gemeente driemaal bijeen te roepen. „We laten daarin iedereen vrij. Gemeenten die drie diensten beleggen, brengen wel het gehele offer. De priesters in de tempel waren de hele dag aan het werk. Laat ons de rustdag wijden en offers brengen die des daags branden.”

Sint Annaland

In de Gereformeerde Gemeenten in Nederland is Sint Annaland een van de zes gemeenten waar op zondag een derde dienst wordt belegd. Diaken M. Goedegebuure wijst erop dat de vaderen de zondagse kerkdienst wel „het werkhuis van de Heilige Geest” noemden: „Dat zijn waarlijk grote zaken. Als dat recht beleefd mag worden, is er maar één dienst nodig, van zonsopgang tot zijn nedergang. De waarde van een derde dienst moet niet liggen in het uiterlijke, maar in het geestelijke. Zo zijn drie diensten waarschijnlijk ook gegroeid, uit geestelijke behoefte. We hopen dat er in de derde dienst op zondag twee of drie in des Heeren Naam bijeen mogen zijn, tot Zijn eer en tot uitbreiding van Zijn Koninkrijk.”

Sinds de institutie van de gereformeerde gemeente in Nederland in Sint Annaland, in 1907, is de derde dienst nooit onderwerp van discussie geweest. Goedegebuure: „Of die derde dienst er altijd zal blijven? Nee. Die zal eens, samen met de andere twee diensten, voor de Kerk overgaan in de eeuwige sabbat, waarmee in deze diensten al een aanvang genomen mag worden.”

„Als je dit afschaft, komt het niet meer terug”

De Noorderkerk van de gereformeerde gemeente in Rijssen belegt al zo’n tachtig jaar derde diensten op zondag. Ouderling G. W. van de Maat, scriba van de Noorderkerk, zegt dat er in een nóg verder verleden ook driemaal per zondag dienst werd gehouden. „Dat was in de tijd van oefenaar L. Wijting. Toen Wijting kwam, in 1906, waren er drie diensten. In 1912 is dat gebruik afgeschaft.”

Vlak voor de Tweede Wereldoorlog werden er opnieuw drie diensten belegd. „Dat was in de tijd van de predikanten J. Vreugdenhil en W. C. Lamain. Ds. Lamain preekte in de oorlogsjaren zelfs viermaal, driemaal in de Walkerk, eenmaal in de Eskerk. De nood van de tijd bracht kennelijk mee dat er honger was naar de Woordbediening.”

Een tweede reden dat er driemaal kerk werd gehouden, kan geweest zijn dat de Walkerk te klein was geworden voor de groeiende gemeente in Rijssen, denkt Van de Maat. „In 1955 werd de grote Noorderkerk in gebruik genomen. In de Noorderkerk, toen met 2400 zitplaatsen, was plaats voor iedereen. Maar de derde dienst is altijd gebleven.”

Het is in Rijssen nooit aan de orde geweest of de derde dienst moet vervallen. „In die middagdienst komen nu zo’n 120 trouwe kerkgangers. En een paar honderd mensen luisteren thuis mee. Dat aantal neemt niet af. Er zijn in de omtrek wel kleine gemeenten waar minder kerkgangers zijn dan bij ons in de middagdienst. Zolang er zo veel mensen zijn die genegenheid hebben om te komen of thuis mee te luisteren, zal de kerkenraad zich niet afvragen of een derde dienst wel zinvol is. Ook een leespreek is bediening van Gods Woord. Gods Geest zou het kunnen gebruiken tot bekering van zondaren. Als we deze traditie zouden afschaffen, komt het niet meer terug. Weg is weg.”

Het zijn nogal eens gezinnen met kleine kinderen die gebruikmaken van de derde dienst, zegt Van de Maat. „Ouders moeten zondags altijd één keer oppassen. Nu kunnen ze toch tweemaal naar de kerk. Uiteindelijk is het misschien dáár juist wel voor bedoeld.”

In de ochtend- en avonddiensten in de Noorderkerk gaat de eigen predikant, ds. C. A. van Dieren, voor. ’s Middags zijn er leesdiensten. De ouderlingen, die in Noord zondagsmiddags voorgaan, lezen vaak prekenseries, bijvoorbeeld van ds. G. Mouw over het leven van Abraham of het leven van Mozes, van ds. W. de Wit over Ruth of van ds. M. Heikoop over het leven van Elia.

Toen in 1968 de Zuiderkerk, als tweede kerkgebouw voor de gereformeerde gemeente van Rijssen, in gebruik werd genomen, werd ook daar vanaf het begin driemaal kerk gehouden.

Westerkerk

In 2001 werd in Rijssen de derde gereformeerde gemeente geïnstitueerd: Rijssen-West. Omdat de gemeente aanvankelijk bijeenkwam in de aula van de Fruytierschool in de nieuwbouwwijk Veeneslagen was een derde dienst op zondag moeilijk te realiseren, vertelt ouderling K. H. de Heer. „De gezinnen in West kwamen natuurlijk allemaal uit Noord en Zuid. Mensen die van de middagdienst gebruik wilden maken, konden dat alsnog daar blijven doen. Geografisch gezien is Rijssen nu eenmaal niet zo groot.”

Op verzoek van enkele gemeenteleden is in Rijssen-West al eens een enquête gehouden om de behoefte aan een derde dienst in de gemeente te peilen. Ouderling De Heer: „Als kerkenraad wilden we wel een derde dienst gaan beleggen als een substantieel deel van de gemeente daarvan gebruik zou maken. We moeten een zekere nuchterheid betrachten. Voor 40, 50 mensen van de 1650 (doop)leden is dat niet reëel. We hebben dit onderwerp tijdens huisbezoeken aan de orde gesteld. Er bleek echter een relatief gering aantal mensen belangstelling te hebben voor een derde dienst. Dus in West is de derde dienst er nooit gekomen.”

Gemeenten met een derde dienst

Gereformeerde gemeenten waar drie diensten worden gehouden