Maar soms doet zo’n uitleg ook gekunsteld aan. De betekenis van de naam lijkt dan van alles te mogen zijn zolang het maar niet religieus is, terwijl dat in een aantal gevallen toch veel meer voor de hand heeft gelegen.

Bijbelse begrippen waren voor de meeste mensen bekende kost en dus is een associatie snel gemaakt. Bij de uitleg van de buurtschap Tiengeboden werd dat door een historicus ook letterlijk zo gezegd. Wellicht dat er een verschil was tussen hoe een plaats in de volksmond werd aangeduid en de officieel geregistreerde naam?

In deze fotoserie worden 9 plaatsen belicht met een religieuze naam. Klik op de foto om de fotoserie te openen. Of lees hieronder meer over de verschillende plaatsen.

Tempel

Hoewel de buurtschap Tempel onderdeel is van de gemeente Bodegraven-Reeuwijk, heeft ze een eigen bebouwde kom en originele plaatsnaamborden. Er zijn ongeveer 200 Tempelbewoners, verdeeld over circa 80 huizen. Waar de naam Tempel vandaan komt is niet duidelijk. Verhalen zijn er echter genoeg.

Door het toenmalige moerasgebied stroomde een riviertje, eigenlijk een beek: de Tempel. Dit meanderende stroompje kwam uit op de Gouwe, zo leren oude kaarten. De eerste bewoners vestigden zich dan ook aan de oevers van het water. Maar waarom zou het watertje Tempel moeten heten? Wellicht komt het van ”temperen”, wat hier het tegenhouden van water betekent. De turfwinning ter plaatse ‘stampte’ een polder uit de grond: de Tempelpolder.

Verder zou de naam een verbastering kunnen zijn van het woord ”timpe”, wat staat voor een rechthoekig stuk grond. Weer een andere veronderstelling is dat de naam is afgeleid van een landgoed in de buurt van Rotterdam met de naam Tempel of Tempelhof. Dat kasteel behoorde aan de graven van Holland, en die hadden rond de buurtschap Tempel hun jachtgebied.

Al deze betekenissen sluiten een religieuze oorsprong van de naam uit. Natuurlijk valt er wel verder te fantaseren. Werd ook de Tempel te Jeruzalem niet op een rechthoekig stuk grond gebouwd? En spreekt ook de Bijbel niet over de Tempelbeek, die uitgroeide tot een rivier? De Tempelgangers bij Bodegraven zeggen toch niet voor niets dat ze in de Voorhof wonen?

Enfin, Tempel heeft een eigen –informele– burgemeester, ook heeft de buurtschap zelf een begraafplaats, maar weer geen kerk. De dijk, met weidegebied bij het begin van de buurtschap, is verboden voor honden; die gaan toch maar achter de hazen aan en besmetten het vee met allerhande ziektes, aldus de dijkeigenaar. Maar wandelaars, zo troost hij, worden niet geweerd.

Hoog Kana

In de Betuwe, bij het plaatsje Ingen, ligt de buurtschap Hoog Kana. De vroegere bewoners vormden een hechte gemeenschap en waren erg op zichzelf. Het dorp uitgaan naar Ingen, dat in feite om de hoek lag, deed je niet. Het eiland, zo noemden de bewoners hun eigen dorp.

De huizen van Hoog Kana werden zo’n eeuw geleden verbonden door smalle zandpaadjes en waren alleen geschikt voor fiets en kruiwagen. In die tijd kwamen schillenboer en scharensliep met de hondenkar. De groentekar werd getrokken door een paard. Van lieverlee veranderde het dorpsbeeld. Nu rijden er auto’s. Smal zijn de straten van Hoog Kana nog steeds, Op de meesten wegen mag er in slechts één richting worden gereden.

In Hoog Kana droeg men zorg voor elkaar. Moest er ergens een appelboom worden geveld, dan deed je dat samen en wie hout voor de winter nodig had kreeg de boom. Ook de groente uit de moestuin werd onderling verdeeld. Nabuurschap heette in Hoog Kana een „schilletje doen.” Dat had te maken met de jenever met citroen(schilletje) die na afloop van een klus gedronken werd.

Een plaatsnaambord is in Hoog Kana niet te vinden, alleen een –anders gespeld– straatnaambordje. Over de herkomst van de naam wordt verschillend gedacht. Het zou een verbastering van ”hoog kanje” kunnen zijn, dat een hoger gelegen plaats betekent. Maar veel hoger dan de omgeving ligt Hoog Kana niet. Ook kan het een verwijzing inhouden naar de bruiloft te Kana, waar Jezus water in veranderde. Maar waarom, dat blijft in beide gevallen onduidelijk.

Geldtienden

Een paar campings en wat huizen. Veel meer is het niet en een plaatsnaambord heeft Geldtienden, een buurtschap op Walcheren, ook al niet. Maar Google Maps kent het en leidt je er feilloos heen. De boerderij op de foto stamt uit 1650 en maakt deel uit van de bijzondere geschiedenis van Geldtienden.

Vroeger gold in Zeeland het zogenaamde tiendrecht. Boeren moesten een tiende deel van hun opbrengst afstaan aan de landeigenaren. De afdracht ging veelal in natura. Je had de zogenaamde grove tienden, zoals tarwe, rogge, gerst en koolzaad, en de smalle tienden, zoals erwten, bonen, gras en hooi. De boer was de tiendplichtige en de grondeigenaar de tiendheffer. Wie de Bijbel kent, weet dat het geven van de tienden daar al wordt genoemd. In de geschiedenis van Abraham en Melchizedek komt het voor het eerst aan de orde.

De naam Geldtienden vind je nergens in het gebied terug, zelfs niet op een straatnaambordje, maar de route erheen loopt via de Rijkebuurtweg! Rijk en geld(tienden), ze lijken in dit verband alles met elkaar te maken te hebben. De Rijkebuurtweg was een plek waar gefortuneerde boeren woonden en de notabelen hadden er hun buitenhuis. Voor deze mensen was het geen probleem om de tienden in geld te voldoen, wellicht is zo de naam ontstaan?!

Op een oude topografische kaart staat Geldtienden nog vermeld. Daarna is het dezelfde weg gegaan als het tiendrecht. In 1907 namelijk trad de tiendwet in werking, waarmee het afdragen van tienden werd afgeschaft.

Bethlehem

In Noord-Groningen, onder de rook van Rottum, ligt de buurtschap Bethlehem. Hoewel er maar twee huizen staan heeft het wel een plaatsnaambord. Wereldwijd zijn er volgens een onderzoek van The Independent 23 plaatsen met de naam Bethlehem, maar de naam waar het hier over gaat komt van een nonnenklooster dat vroeger op deze plek stond. Van dat klooster is weinig over, behalve de slotgracht en wat oude balken in een stal. De familie De Jong bewoont een prachtige boerenhoeve met de naam Bethlehem op de gevel.

Het wonen op een dergelijke plek zorgt voor aanloop. Zo kwamen er ooit een sterrenkundige en een theoloog op bezoek die onderzoek deden naar de verschijning van de ster van Bethlehem, 2000 jaar geleden.

Behalve mensen die ‘zomaar’ aan komen waaien in Bethlehem, zijn er ook de deelnemers aan de jaarlijkse fakkeloptocht met het kerstfeest. De tocht gaat dan van hoeve Bethlehem naar het dorpje Rottum. Liepen er eerder slechts een handjevol mensen mee, nu zijn het er rond de dertig. Dat is niet weinig voor een kleine gemeenschap zoals Rottum.

In vroeger jaren mochten de doden gratis begraven worden op de wierde van het klooster. Dit was de enige plek waar het veilig was, anders zouden de lichamen bij hoog water wegspoelen. In Rottum bestaat dit gratis grafrecht nog steeds, en zo blijkt dat de geschiedenis van het klooster doorwerkt tot in deze tijd.

Engelen

De eerste predikant van Engelen was Gisbertus Voetius, die er van 1611 tot 1617 diende. Het was onder meer zijn taak om het papisme te bestrijden. Hij kon niet bevroeden, aldus de huidige pastor ds. R. Knijff, dat er tegenwoordig een uitstekende samenwerking is tussen protestanten en katholieken. Het wonen in een plaats met de naam Engelen geeft vaak aanleiding tot gesprek, vertelt de predikant.

De tragiek van Engelen –hoewel de naam associaties oproept met beschermengelen– is dat het plaatsje in tijden van oorlog diverse malen in de vuurlinie lag. Het huidige kerkje is er een bewijs van. Ooit was het gebouw veel groter. De fundamenten van het oorspronkelijke godshuis zijn nog zichtbaar. In de Tachtigjarige Oorlog werd het grootste deel van de kerk verwoest. Alleen het koor bleef over.

Ook de Tweede Wereldoorlog is Engelen niet ongeschonden doorgekomen. Toen de zuidelijke helft van Nederland –inclusief Engelen– bevrijd was, werden de bewoners die terugkeerden naar hun dorp beschoten. Met name de nonnen onder hen werden aangezien voor de vijand. Jaarlijks wordt dit drama op 4 mei herdacht. Een oorlogsmonument in het dorp vermeldt dan ook de namen van verschillende omgekomen zusters.

Engelen heeft zo’n 5500 inwoners. Het heeft een oude en een nieuwe kern. Het nieuwe gedeelte is modern en traditioneel tegelijk. In de wijk De Haverleij zijn namelijk acht moderne burchten (foto) gebouwd, ieder met een eigen karakter. Het bouwconcept bleek succesvol. De plaatselijke kerk vaart er wel bij. Door de komst van jonge gezinnen heeft het kerkelijk leven een nieuwe impuls gekregen.

Tiengeboden

Bij het dorpje Ooij, aan de Ooijse Bandijk, staat een vijftal witte huisjes. Vroeger waren het er precies tien. Samen vormden die huisjes de buurtschap Tiengeboden. De naam heeft dus alles met het oorspronkelijke aantal huizen te maken. Tegelijk is dit soort namen ongetwijfeld aan de Bijbel ontleend. Zo wordt een buurtschap in de omgeving van Venlo –met twaalf huizen– De Twaalf Apostelen genoemd. Meestal zijn deze namen niet officieel geregistreerd. Ze bestaan slechts in de volksmond. Maar Tiengeboden is wel terug te vinden in een oude stedenatlas. Een plaatsnaambord heeft de buurtschap echter niet.

Ooit woonden in Tiengeboden de arbeiders van de steenfabriek. De fabriek was de eigenaar van de woningen en de huur –in 1963 zo’n 7 gulden per week– werd op het salaris van de fabrieksarbeiders ingehouden. De ‘steenarbeiders’ waren niet populair onder de bevolking; boeren in de omgeving keken op hen neer. De meeste mensen waren inderdaad eenvoudig en hun kennis reikte niet veel verder dan wat ze op de zondagsschool en in de kerk geleerd hadden.

Met een geplande verlegging van een bocht in de Waal –in het kader van het project ”Ruimte voor de rivier”– zou ook de buurtschap Tiengeboden eraan moeten geloven, maar de huidige bewoners wisten het tij te keren. In plaats van slooppanden werden de witte dijkhuisjes zelfs gemeentelijk monument en aangewezen als beschermd stadsgezicht.

Rondom Tiengeboden ligt interessante natuur, de Ooijpolder. Het is een beschermd vogelgebied. Er broeden onder meer zwarte sterns op speciaal voor de vogels ontworpen ‘eilandjes’.

Elim

In het centrum van het dorpje Elim, onder de rook van Hoogeveen, staat een karakteristieke woning. Op de gevel prijkt de naam Huize Elim. Wie denkt dat het huis naar de woonplaats is vernoemd, heeft het mis. Het is andersom. Huize Elim was er eerder.

De woning dateert van 1919 en het dorp kreeg officieel op 1 mei 1924 zijn naam. Elim heette voordien Dwarsgat, een dorp van veenarbeiders. De eerste bewoners bivakkeerden in hutjes rond een flink ven, het Bosmeertje. Het veen werd afgegraven en de turf werd via kleine slootjes afgevoerd naar het hoofdkanaal, het Dwarsgat. De kruising van kanalen en slootjes is nog steeds terug te vinden op een plattegrond. De Dorpsstraat en de Langewijk waren ooit hoofdkanalen en nog zijn er veel straatnamen die eindigen op wijk. Wijk en wiek wijzen op zijkanalen in het veenkoloniale landschap.

De naam Elim verwijst ongetwijfeld naar Exodus 15. Het is de oase waar het volk Israël zijn tenten opsloeg. De oase had twaalf waterbronnen en zeventig palmbomen.

Ook op de vlag van het Drentse Elim staat een palmboom afgebeeld. In het dorp wonen zo’n 2400 mensen, de zogenoemde Elimieten.

Aardig is dat Huize Elim als een moderne oase functioneert. Wie er in de woestijn van het leven behoefte aan heeft om op adem te komen, kan hier een paar dagen in retraite.

In de zijgevel van de woning is een gietijzeren plaat gemetseld. Opvallend genoeg staat Elim hierop niet afgebeeld, maar zijn de knielende gestalten van de wijzen uit het Oosten zichtbaar.

De Hel

Tegen het West-Friese Workum aan ligt De Hel. De buurtschap is onderdeel van het dorp It Heidenskip. Vlak bij De Hel lag vroeger buurtschap De Hemel. Geloof het of niet, in De Hemel kwam je via een smal modderpad en naar De Hel liep een brede weg.

De paar inwoners van de buurtschap zijn zich goed bewust van de naam, ook al staat die nergens aangegeven. Ze willen meer bekendheid aan de buurtschap geven. In een bocht van de dijk hebben ze een brede berm afgezet. Er zijn veldbloemen ingezaaid en er komt een picknicktafel. ”Blomkes in De Hel”, moet de pleisterplaats gaan heten. Daar wordt de rustende reiziger ook uit de doeken gedaan waar de naam De Hel vandaan komt. Het heeft te maken met een hoogte of helling waarop turf te drogen werd gelegd. Geen religieuze betekenis dus.

Voormalig predikant van It Heidenskip dominee Schormans zegt dat hij het begrip soms in zijn preken toepaste. „Maar dan wees ik vooral op het weidse van het landschap. De hel is het ultieme isolement, afgesneden zijn van God, van Zijn vergeving en liefde. Heidenskipsters wonen midden in Gods schepping onder wijde luchten. Je ziet de regens al van ver aankomen. Soms staat de regenboog prachtig aan de hemel: het zijn grazige weiden aan rustige wateren. Die rust typeert ook de bevolking; nuchtere doorzetters die niet snel iets op de spits drijven. Ons geloof echter moet niet worden als het landschap, wijd en vlak. Het is je door hoogten en diepten op weg weten naar de stad met fundamenten.”

Dat De Hel voorkomt op het lijstje van meest deprimerende plekken in Nederland heeft dus niets met de werkelijkheid uit te staan.

Amen

Een buurtschap van ongeveer honderd inwoners, met een naam die klinkt als een klok. Dat is Amen, een dorpje in Drenthe, vlak bij voormalig Kamp Westerbork.

Een centrale plek in het dorp is café De Amer. Ooit reed er een stoomtram door Amen en die stopte bij het café. In 1944 werd die tram per abuis beschoten door Engelse vliegtuigen, waarbij enkele doden vielen.

In een zaaltje bij het café organiseert de literaire vereniging van Amen regelmatig lezingen. Ook heeft de buurtschap een zangvereniging, een Oranjevereniging en een ijsclub. De plattelandsvrouwen, vroeger de boerinnenbond geheten, vergaderen hier nog regelmatig.

Amen heeft dus een bloeiend verenigingsleven en eigenlijk alles wat het tot een hechte gemeenschap maakt. Eén ding ontbreekt echter: een kerk. In een plaatsje met een dergelijke naam is dat eigenlijk een gotspe!

Bij Amen denk je natuurlijk het eerst aan iets religieus. Amen als het slotwoord van een preek, amen als bevestiging: ”zo is het”! Het wordt zelfs door niet-gelovigen in die betekenis gebruikt. Maar voor de betekenis van deze plaatsnaam moet je niet in de Bijbel zijn. Amen komt van ”aam” of ”eem”, dat waterloop betekent. Het riviertje de Drentse Aa werd op oude kaarten wel als de Ame aangeduid. Amen staat dus voor een nederzetting aan het water.

Een kerk is er dus niet, ook nooit geweest. Voor de zondagse dienst moet je naar Rolde, waar Amen samen met een aantal andere plaatsen kerkelijk onder valt. Bijzonder is dan wel dat aan het einde van de preek van ds. J. Bos niet het „amen” klinkt, maar „zo moge het zijn”, waarop de gemeente dan eenstemmig antwoordt met: „AMEN!”