De Leidse historicus Hans Oversloot (59) schreef een dik boek over de periode van Gorbatsjov tot en met Poetin nu, een periode van dertig jaar. Het boek heet ”De verwoestingen van Rusland”. Meervoud dus. Dat roept vragen op.

”Verwoestingen van Rusland”. Vanwaar dat meervoud?

„De verwoesting van Rusland is al vaker door verschillende mensen en groepen geconstateerd. De tegenstanders van de communisten, inclusief de lawaaipoliticus Zjirinovski, vonden in de jaren tachtig dat het communisme in de Sovjet-Unie Rusland naar de vaantjes hadden geholpen. Maar in de jaren negentig vond diezelfde Zjirinovski met de onttroonde communisten dat de neoliberale kapitalisten Rusland de vernieling in hadden gekoerst. Van mij mag de titel ook gelezen worden als ”de verwoestingen door Rusland”.”

President Vladimir Poetin blijft heel populair terwijl hij in twintig jaar van Rusland weer een onderdrukkende staat heeft gemaakt. Hoe komt dat?

„Daar zijn veel redenen voor: de meeste mensen gaat het –ook nu het weer tegenzit– beter onder hem dan daarvoor. Rusland profiteerde enorm van de jarenlang hoge prijzen voor olie, gas, staal en non-ferrometalen zoals aluminium en nikkel. De staatskas werd gevuld, daar waar Rusland in 1998, vlak voordat Poetin als premier aantrad, failliet was. Natuurlijk profiteerden de grote jongens het meeste, maar iets sijpelde door naar de gewone man.

Heel belangrijk was de ‘oplossing’ van het Tsjetsjeense conflict. De eerste oorlog daar, nog onder Jeltsin, was rampzalig en leidde tot verbittering bij miljoenen Russen. De tweede vond plaats onder Poetin, na een serie aanslagen in Rusland in 1999. Poetin laat Ramzan Kadyrov als zetbaas in Tsjetsjenië de zaken regelen. De twee zijn verbonden door belangen. Kadyrov is een gewelddadige barbaar, maar de Russen hebben geen last meer van ”Tsjetsjenië”.

Nog belangrijker is dat de Russen het gevoel hebben onder Poetin weer mee te spelen op het wereldtoneel. Wij in het Westen kunnen ons niet voorstellen hoe diep het sentiment van vernedering zat, zowel bij de overheid als bij de burgers in Rusland.”

Wij zien een aantal ‘bevroren conflicten’, waarvan je soms iets hoort, maar die onoplosbaar lijken. De Krim, het oosten van Oekraïne, Transnistrië, Abchazië, Zuid-Ossetië, Adzjarië en de sluimerende onrust in de Baltische staten. Hoe ziet Poetin dat?

„Poetin heeft er belang bij dat de conflicten bevroren blijven. Hij heeft dan een vinger in de pap en het buitenland raakt er niet echt gealarmeerd van. Soms beweegt er iets in het conflict dat onder de radar van de wereldmedia blijft, zoals in Adzjarië. Transnistrië is handig als hefboom als Moldavië zich te veel op de Europese Unie richt. Abchazië en Zuid-Ossetië zijn in feite al deel van Rusland of zelfstandig, in Abchazië, maar ook in de conflictgebieden tussen Armenië en Azerbeidzjan, hebben zich grote etnische volksverhuizingen voorgedaan. Rusland gaat de Krim niet meer teruggeven aan Oekraïne. Het conflict rond de republiekjes van Donetsk en Loegansk is niet alleen maar een Russisch belang. De Oekraïense regering en die van president Porosjenko zijn eigenlijk mislukt. Nu Kiev niet kan leveren, komen een vijand en een oorlog in het oosten goed uit als excuus voor het falen.”

Poetin vervalste en manipuleerde verkiezingen, maar dat deden Jeltsin en zijn voorgangers ook al. Poetin leidt een kleptocratie, een staat van dieven, maar hij verving de ook stelende oligarchie van zakenlieden door ”siloviki”, superondernemers binnen de staat. Hebben wij een te negatief beeld van Poetin?

„Ja, de verkiezingen van Jeltsin, vooral zijn herverkiezing in 1996, waren ook gestolen. Jeltsin deed enorme grepen in de staatskas om zijn campagne te financieren, dat ging rechtstreeks tegen alle wetgeving in. Maar Jeltsin lag goed in het Westen, dus hoorde je er weinig kritiek op. Wij vonden hem een leuke gast, met zijn dronken optredens. Maar de Russen zagen alleen chaos, zagen hun spaarcenten wegsmelten en voelden zich enorm gegeneerd door zijn gestuntel, waardoor het land tot object van spot werd. Onder Poetin zal zoiets nooit gebeuren.”

Michaïl Gorbatsjov had en heeft in het Westen een goede reputatie. Maar in Rusland helemaal niet. Hoe komt dat? Zitten wij in het Westen fout, of zij in het Oosten?

„Dat is niet helemaal waar. Tot diep in 1989 was Gorbatsjov ook in Rusland populair. Hij benoemde problemen, wilde ze aanpakken en economisch ging het ook niet slecht. In het Westen werd hij met aanzien overgoten, en daar waren ook de Russen trots op.

Maar Gorbatsjov kon de door hem in het leven geroepen krachten niet beheersen en ging eraan te gronde. Hij wilde een revitalisering van het socialisme, hij bleef tot zijn laatste politieke snik ook een leninist. Hij verbeterde het socialisme echter kapot. Hij werd voorbijgelopen door twee groepen die door hem waren toegestaan en die hem aanvankelijk steunden: de nationalisten in de niet-Russische republieken van de Sovjet-Unie en de jonge ondernemers die met handelsvormen en kapitaal mochten experimenteren binnen de staatseconomie: dat waren vooral de jonge ondernemers binnen de Komsomol, en de topmensen van de grote coöperaties.

Als Gorbatsjov zich direct door het volk tot president had laten kiezen, had hij kunnen blijven. En zelfs de coupplegers in augustus 1991 dachten aanvankelijk aan een scenario waarin de partij de orde zou herstellen en dan met Gorbatsjov als boegbeeld zou doorregeren. Dat gebeurde allemaal niet en nu is Gorbatsjov een ernstig zieke, stokoude man naar wie alleen nog wat Duitsers luisteren. Een tragische figuur.”

Hoe kijkt u aan tegen de band tussen Poetin en de Russisch-Orthodoxe Kerk?

„De rol van die kerk is in Rusland altijd dienstbaar aan de staat geweest, onder tsaren en communisten. Dus dat de kerk aan de leiband van Poetin loopt, verbaast niets. In de Sovjet-Unie werd er in de kerk bij alle repressie altijd toch voor toenmalige machthebber Brezjnjev gebeden.

Van de andere kant geldt dat ook; er zijn geen politici meer die zich niet af en toe met een camera erbij bekruisen en Poetin gaat zelfs verder: zijn recente verbod op de Jehova’s Getuigen kun je zien als een aardigheidje voor patriarch Kyrill. Dat genootschap is ook een beetje ongrijpbaar, zelfstandig ten opzichte van de staat, met leden die niet in militaire dienst willen. Een verbod ervan als sekte komt ook goed over bij de gewone Rus.”

Boekgegevens

De verwoestingen van Rusland. Een politieke geschiedenis van Andropov tot Poetin, Hans Oversloot; uitg. Prometheus, Amsterdam, 2017; ISBN 978 9 035 14177 3; 280 blz.; € 29,99.

Hans Oversloot

Hans Oversloot studeerde geschiedenis en politicologie in Leiden. Ook studeerde hij een jaar kunstgeschiedenis aan de Lomonosov-universiteit in Moskou. Daarna was hij verbonden aan de Hogere Krijgsschool in Den Haag en vanaf 1986 doceerde hij Ruslandkunde en politieke wetenschappen in Leiden, waar hij promoveerde op sabbatswerkers in de Sovjet-Unie (1990).

Meer lezen

”Sovjetistan”, Erika Fatland; uitg. De Geus, Breda 2017; 448 blz.; € 24,99.

Spannende en diepgravende reportages uit de vijf Centraal-Aziatische landen die uit de Sovjet-Unie voortkwamen en na het verscheiden van lang heersende autocraten hun koers moeten bepalen. Fatland schreef eerder boeken over de gijzeling van de basisschool in Beslan (2004) en de zomer van Breivik (2011); ze prikkelt al je zintuigen in Tadzjikistan, Turkmenië, Kirgizië, Kazachstan en Oezbekistan.

”Het Westen en Rusland. Een ontgoocheling”, Marie-Thérèse Ter Haar; uitg. De Blauwe Tijger, Amsterdam, 2017; 300 blz.; € 20,-; Rusland begrijpen. De strijd om Oekraïne en de arrogantie van het Westen”, Gabriele Krone-Schmalz; uitg. De Blauwe Tijger, Amsterdam 2016; 176 blz.; € 17,95.

Twee boeken die zeer kritisch staan tegenover de houding die het Westen inneemt als het om Rusland en Poetin gaat. Ook hier geldt: heb besef van de grootte en de geschiedenis van een voormalig imperium. Onderhandelen vanuit een positie van kracht, dat lang volhouden, Rusland militair overtroeven en blijven hameren op mensenrechten was nog niet zo’n slechte westerse houding. Die verdwijnt een beetje in deze boeken.

”Moet het Westen de banden aanhalen met Poetins Rusland?”, Ann Applebaum, Garry Kasparov (contra) en Stephen Cohen, Vladimir Pozner (pro); uitg. De Blauwe Tijger, Amsterdam, 2016; 156 blz.; € 17,50.

Hard en duidelijk zijn tegen Rusland is nu juist wel de boodschap van dit boek. Ann Applebaum is een in de Sovjetkampen gespecialiseerd historicus en schaker en oppositiedenker Gary Kasparov blijft van buiten Rusland tegen Poetin ageren. Dit boek is een weergave van een Munk Debate dat op 10 april 2015 in Toronto werd gehouden en gefilmd. Het maakt het levendig en tijdgebonden.

”De aftakeling van Vladimir P.”, Michael Honig; uitg. Atlas Contact, Amsterdam, 2017; 352 blz.; € 22,50.

Honig is een pseudoniem voor een schrijvend arts. Deze roman speelt twintig jaar in de toekomst, wanneer ”Vladimir Vladimirovitsj” in een verzorgingsdatsja woont. Hij dementeert, maar in zijn warrige herinneringen reconstrueert hij precies de manier waarop Kremlin en Rusland nu draaien. Bedrog en manipulatie zijn de sleutelwoorden. Het voorbeeld van de elite wordt nagevolgd door het grondpersoneel, zodat zelfs de kwijlende ex-president wordt bestolen door zijn verplegers.

”Poetin. De binnenkant van de macht”, Hubert Seipel; uitg. De Blauwe Tijger, Amsterdam, 2016; 380 blz. € 25,-.

De Duitse journalist Seipel volgde Poetin jarenlang, vloog met hem mee en interviewde hem vaak. Dat levert een portret van dichtbij op. De prijs die werd betaald voor nabijheid is een zekere sympathie, begrip voor de man die ook niet anders kan, en een vleug ”kijk mij eens met die beroemde man”-stijl. Dit boek kreeg dan ook de complimenten van Poetin himself.