Welkom in het roemruchte verleden van de VOC
Maak een wereldreis. Luister naar de bruisende branding, krijsende meeuwen, rauwe mannenstemmen, een krakend schip. Bekijk hoe op Nova Zembla het Behouden Huys wordt gebouwd; filmbeelden laten het zien. Welkom bij de VOC.
De Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) staat centraal in een volle, ronde ruimte van het Nationaal Archief in Den Haag. Daar is tot 7 januari de tentoonstelling ”De wereld van de VOC” te bezichtigen.
En dat gebeurt; het is er druk. Zowel jongere als oudere bezoekers trekken langs de vitrines, bekijken portretten, beluisteren geluidsfragmenten. Maar eerst –ergens in de hal– stappen ze drie hokjes in. In het eerste wordt verteld over het ronselen van de varensgasten, het tweede over het wegvaren uit een Nederlandse havenstad, het derde over degenen die Indië nooit bereikten of tijdens de terugreis overleden; en dat waren er veel.
Eenmaal in de expositieruimte stappen bezoekers eeuwen terug in de tijd. Want zo oud zijn de kaarten, de plattegronden, de voorwerpen van de VOC-vloot. Met kompas en dieplood voeren de schepen uit. De opperboekhouder werkte aan zijn grootboek.
Er worden regels voor het leven aan boord voorgelezen, in oudtijdse taal. Er klinkt een gebed voor een behouden reis, want de gevaren waren vele. Niet zelden liep een expeditie slecht af; zie maar het boekje over de „ongeluckige voyagie van ’t schip Batavia”; zie ook de tekening van Fort Zeelandia op Formosa, het latere Taiwan.
De expositie vertelt het verhaal van een „heldhaftige dominee.” Ds. A. Hambrouck moest de Hollanders in Fort Zeelandia tot overgave aan de Chinezen bewegen, maar in plaats daarvan spoorde hij VOC-gouverneur Frederick Coyett aan vol te houden. Ds. Hambrouck werd in 1661 –samen met andere Nederlanders, onder wie nog drie predikanten– door de Chinezen gedood. Hij werd onthoofd; andere predikanten zelfs gekruisigd. Zowel op Taiwan als in Nederland bestaat nog steeds belangstelling voor Hambroucks heldhaftige optreden.
Digitaal archief
De VOC, die hem uitzond, is een begrip in Nederland en daar buiten, maar roept behalve trots ook negatieve emoties op door de herinneringen aan slavernij en onderdrukking, zeggen de organisatoren van het de tentoonstelling. „Tegenover het succesverhaal van wat de eerste multinational in de wereldgeschiedenis wordt genoemd, staan verhalen over roof, geweld en gruwelijkheden.”
Aanleiding voor deze expositie is de digitalisering van het VOC-archief, dat via de website gahetna.nl openbaar toegankelijk wordt. Half december waren er al ruim 9,5 miljoen(!) scans van VOC-materiaal vervaardigd.
Bijna 200 jaar lang –van 1602 tot 1798– heerste de Verenigde Oost-Indische Compagnie over de handel in een deel van Azië en Afrika. Dat omvangrijke handelsrijk kon alleen met behulp van een grote papierstroom vanuit de Republiek worden bestuurd. En veel van dat papier bleef bewaard.
Het archief ligt verspreid over verschillende landen. Het Nationaal Archief in Den Haag bewaart een groot deel ervan –1,2 kilometer–, maar ook in Jakarta, Kaapstad, Colombo en Madras is VOC-archief terug te vinden.
Zes steden
Voor het eerst bracht het Nationaal Archief fragmenten uit dit bijzondere materiaal samen in een tentoonstelling. Die werd op donderdag 23 februari geopend door de burgemeesters van de zes VOC-steden: Amsterdam, Delft, Enkhuizen, Hoorn, Middelburg en Rotterdam. De burgemeesters –Van der Laan, Van Bijsterveldt, Baas, Nieuwenburg, Bergmann en Aboutaleb– vertelden bij die gelegenheid over de VOC-geschiedenis in hun stad. Elk van die steden had een VOC-huis, met pakhuizen, scheepswerven en havens. Daar voeren de koopvaarders uit, naar Kaap de Goede Hoop, het Midden-Oosten, Ceylon (Sri Lanka), India, Nederlands-Indië, Japan, China en Formosa. Het was allemaal ver, en de reizen waren lang en gevaarlijk.
Minister Bussemaker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap wees op het historische belang van het VOC-archief en de recente digitalisering ervan. Die ruim 25 miljoen pagina’s aan informatie vormen voor tientallen landen in Azië en zuidelijk Afrika een belangrijke bron voor hun geschiedschrijving van de 17e en de 18e eeuw. De VN-organisatie Unesco nam het complete VOC-archief in 2003 dan ook op in het Memory of the World Register.
Persoonlijke verhalen
De bezoeker van de expositie gaat op ontdekkingsreis langs bijzondere kaarten, scheepsjournalen, brieven en tekeningen. De historie komt tot leven aan de hand van persoonlijke verhalen. De schrijvers Nelleke Noordervliet en Ramsey Nasr kropen daarvoor in de huid van onder anderen een gouverneur-generaal, een grootaandeelhouder, een dominee en een koopman. Nasr vertelt ook over Willem Barentsz, overwinterend op het koude Nova Zembla.
Met de verhalen laten de schrijvers zien dat de geschiedenis doorwerkt in het heden en soms nog verrassend actueel is. Zo werd in de VOC-tijd de nieuwe markt voor aandelen gemanipuleerd. Tegenwoordig zijn er nog steeds debatten over de macht van de financiële sector. Journalist en antropoloog Joris Luyendijk vertelt in de tentoonstelling over deze historische parallellen.
Er is ook een onderwijsprogramma samengesteld, om kinderen kennis te laten maken met het handelsverleden van Nederland, in de Gouden Eeuw.
Nakomelingen
De honderden VOC-schepen hadden in de loop der jaren in totaal zo’n 1 miljoen opvarenden aan boord. Van veel Nederlanders zijn dan ook een of meer voorouders in dienst van de Compagnie geweest. Het Nationaal Archief heeft voor deze expositie tien van deze nakomelingen gevraagd wat het VOC-verleden nu voor hen betekent. Korte filmpjes van een nakomeling van Willem van Loon –medeoprichter van de VOC– en nakomelingen van Cornelis Valentijn –die tot slaaf werd gemaakt– worden in de tentoonstelling en op de website getoond.
Er is er nog veel meer te zien; er zijn maar liefst 216 objecten. Ze vertellen onder meer het verhaal van Cornelis de Houtman, „dom, ruw en ijdel” als hij was, maar toch werd hij in 1595 bevelvoerder van de „Eerste schipvaert op Oost-Indië.”
De zeelieden meldden zich; de monsterrol in de vitrine spreekt duidelijke taal. En Nederland voer er wel bij. Reders en kooplui toonden hun rijkdom in het interieur van hun riante woningen. Spakenburgse kraplappen laten zien hoe de koopvaart naar de Oost ons land blijvend beïnvloedde: veel klederdrachten die als typisch Nederlands worden beschouwd, zijn geïnspireerd door patronen en stoffen uit Azië.
Dit is het eerste deel in een serie over de Verenigde Oost-Indische Compagnie. De komende dagen gaan we in drie steden speuren naar sporen van de VOC-tijd.
”De wereld van de VOC” is tot 7 januari 2018 te bezichtigen in het Nationaal Archief, Prins Willem-Alexanderhof 20, Den Haag. Bij de tentoonstelling verscheen ”Het Grote VOC Boek” van Ron Guleij en Gerrit Knaap (red.); uitg. WBooks, Zwolle; ISBN 9789462581777; 208 blz.; € 29,95, na 24 mei € 34,95.
