Zover kun je het met Refo500 dus schoppen. Belangrijker is dat iemand die bekendstaat als Reformatiedeskundige niet bepaald ongeschikt is voor zo’n positie. Dat zegt veel over het belang dat met name in Oost-Europa aan de Reformatie en zeker aan het jubileum van 2017 wordt gehecht.

De Reformatie is niet iets wat alleen een aantal orthodox-gereformeerden aangaat, maar een Europese gebeurtenis van wereldwijde en blijvende betekenis. Oostelijk Europa laat zich op dit gebied gelden en dat is te zien aan de vele boeken erover. Zoals ”Südosteuropa. Weltgeschichte einer Region” van Marie-Janine Calic, hoogleraar Oost-Europese geschiedenis aan de universiteit München. In haar boek behandelt ze vooral de geschiedenis van de Balkan en omgeving, een gebied waarvan de naam gemengde gevoelens oproept. Calic laat echter zien hoezeer dit deel van Europa altijd nauw met het Europese geheel verbonden is geweest, en hoe rijk en boeiend de geschiedenis van de Balkan is.

Een ander voorbeeld is de zeer interessante studie ”Triumph der Barmherzigkeit” van de Oostenrijkse historica Elisabeth Watzka-Pauli over de Triniteitsorde. Deze orde werd in de dertiende eeuw opgericht met als hoofddoel de bevrijding van christenen die in islamitische landen gevangen werden gehouden. Daardoor was deze orde ook zeer actief in de Balkan, het gebied dat lange tijd voor een belangrijk deel in handen van islamitische heersers was.

De Oostenrijkse afdeling van deze orde bijvoorbeeld bevrijdde tussen 1690 en 1783 bijna 4000 krijgsgevangenen. De orde kocht (meestal) of praatte (soms) de gevangenen vrij en stelde zo vele christenen in staat naar hun vaderland terug te keren.

Europa zoals wij het kennen, een gebied bestaande uit verschillende naties en hun regeringen, is van vrij recente datum. Veel langer was Europa een werelddeel zonder de erfenis van een muur die scheiding maakte tussen oost en west, en waar niet democratisch gekozen regeringen maar een veelheid aan dynastieën de dienst uitmaakte.

Wie het boek ”Die Welt der Ernestiner” over de wereld van de ”Ernestiner” leest krijgt daar een beter beeld van. Dit vorstenhuis had zijn bezittingen in Saksen en dat betekende dat er banden werden onderhouden met zowel Rusland als Engeland. Voor ons ligt Saksen in voormalig Oost-Duitsland en zo voelt het ook als je daar bent. Maar destijds behoorde het tot Centraal-Europa en dat gaf ook het belang van dit vorstenhuis aan.

De Ernestiner zijn daarom zo van belang omdat Luthers keurvorst Frederik de Wijze ertoe behoorde. En hoe rooms-katholiek hij ook was, Frederik heeft doordat hij Luther in bescherming nam een wezenlijke rol gespeeld bij de verbreiding van de Reformatie. Vanuit Saksen drong Luthers boodschap ook verder oostwaarts door, zoals naar Bohemen (Tsjechië) en Silezië (nu Polen).

De Ernestiner vormden ook een dynastie die na Luthers sterven de contrareformatie in de regio inleidde en dat tegenover onder anderen Frederik V, de calvinistische keurvorst van de Palts. Deze laatste wilde de Reformatie verder naar het oosten uitbreiden, en daarmee ook zijn eigen macht en bezit vergroten.

Kloosters

Bij de slag op de Witte Berg, 8 kilometer ten westen van Praag, werd Frederik V op 8 november 1620 door de legers van de keizer en andere rooms-katholieke machthebbers verslagen. Vervolgens werd de Reformatie met alle geweld teruggedrongen. Hoe dat ging, wat dat betekende en wat daar in kunst en cultuur nog van te zien is, wordt beschreven in de bundel studies over ”transregionaliteit” die onder redactie van de Duitse kunsthistoricus Marco Bogade verscheen. De bouw van imposante gebouwen, vaak ook in onbeduidende dorpen, moest de herwonnen macht van Rome zichtbaar maken.

In een tijd waarin veel aandacht is voor spiritualiteit en er ook in protestantse kring een herwaardering van het monastieke leven plaatsheeft, komt ook de wereld van de oosterse traditie in beeld. Een interessant boek hierover is de bundel studies die de Duitse en Russische geschiedenis van de kloosters en het leven en denken daarbinnen beschrijft. Deze kloosters gaan terug op de vroegchristelijke kerk en op de manier hoe het ideaal van het leven als monnik en non in die tijd gestalte kreeg.

Daarnaast is er in dit boek aandacht voor de politieke en maatschappelijke rol die de kloosters speelden. Bij alle verschillen in de geschiedenis van Duitsland en Rusland, is er juist op het punt van de kloosters veel overeenkomst. Er was veel onderlinge uitwisseling, hoewel de Reformatie aan Rusland bijna geheel is voorbijgegaan.

Het boek behandelt ook de culturele bijdrage van de kloosters en brengt dan uiteraard de rol die iconen spelen ter sprake. Iconen zijn ”het zichtbare van het onzichtbaar goddelijke”, zoals de titel luidt van het schitterende boek dat verscheen is bij de tentoonstelling over iconen die nog tot 22 januari in het Angermuseum in Erfurt te zien is. Iconen worden in de oosterse kerk niet aanbeden maar wel vereerd, conform een van de besluiten van de christelijke kerk toen deze nog één was.

Het boek ”Ikonen” beschrijft de theologie achter de iconen, die worden beschouwd als een middel om verbinding te leggen tussen de gelovigen enerzijds en God en de heiligen anderzijds. Een icoon is daarmee een belangrijk instrument in de beleving van het geloof in de oosterse kerk. De belangstelling voor deze kunstzinnige uitingen van spiritualiteit passen in een tijd waarin gelovigen in sterke mate naar beleving zoeken. Omdat Luther zijn vastheid juist buiten de eigen beleving, en niet via afbeeldingen maar in de gekruisigde Christus zocht, is een van de redenen waarom de Reformatie zich ten slotte slechts in delen van oostelijk Europa wist te handhaven.

”Südosteuropa. Weltgeschichte einer Region”, Marie-Janine Calic; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 69830 9; 704 blz.; € 38;
”Triumph der Barmherzigkeit”, Elisabeth Watzka-Pauli; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 847105 862; 812 blz.; € 90;
”Die Welt der Ernestiner. Ein Lesebuch”, Siegrid Westphal, Hans-Werner Hahn en Georg Schmidt (red.); uitg. Böhlau Verlag, Keulen; ISBN 978 3 412 50522 6; 372 blz.; € 19,90;
”Transregionalität in Kult und Kultur. Bayern, Böhmen und Schlesien zur Zeit der Gegenreformation”, Marco Bogade (red.); uitg. Böhlau Verlag, Keulen; ISBN 978 3 412 50132 7; 302 blz.; € 45;
”Monastische Kultur als transkonfessionelles Phänomen”, Ludwig Steindorff en Oliver Auge (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 037822 1; 446 blz.; € 54,95;
”Ikonen. Das Sichbare des unsichtbar Göttlichen”, Miriam Krautwurst & Kai Uwe Schierz; uitg. Michael Imhof Verlag, Petersberg; ISBN 978 3 7319 0408 3; 288 blz.; € 39,95.