In de laatste week van mei verdronken er 800 mensen op de Middellandse Zee. Raakt het ons nog dat mensen die een veilig heenkomen zoeken onderweg sterven? Het Vluchtelingenverdrag bestaat 65 jaar. Voldoet het verdrag nog wel of heeft het de pensioen­gerechtigde leeftijd bereikt?

Voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog werden schepen vol vluchtelingen door vrije landen afgewezen. Zes jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog sloot een groot aantal landen een verdrag om bescherming van vluchtelingen te garanderen. Men wilde herhaling van de verschrikkelijke taferelen van het decennium daarvoor voorkomen.

Het verdrag definieert wie vluchteling is. Vluchtelingen, zo lezen we, zijn mensen die hun land verlaten vanwege gegronde vrees voor vervolging om redenen van ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een sociale groep of politieke overtuiging (artikel 1). Ook belangrijk is de bepaling dat je een vluchteling niet mag terugsturen naar het land waar hij of zij gevaar loopt. Dat is het principe van non-refoulement (artikel 33).

Nu, 65 jaar later, kun je niet anders dan constateren dat het er slecht voorstaat met het naleven van het Vluchtelingenverdrag. Dat komt doordat het verdrag gedateerd is en onvoldoende toepasbaar op de problemen van nu. Ingegeven door de vervolging door nazi’s en later door communistische regimes richt het verdrag zich op vervolging door de staat. Tegenwoordig ontvluchten de meeste mensen niet zozeer repressieve regimes, maar conflict of geweld. Denk aan Zuid-Sudan, waar de kogels net zo goed van rebellen als van het leger kunnen komen. Of aan Homs in Syrië, dat onder mortiervuur en luchtbombardementen van alle partijen heeft gelegen.

Verjaardag

Erger dan het gedateerd-zijn, is dat het verdrag wordt ondergraven of zelfs geschonden door nieuwere internationale afspraken en verdragen. De recentste afspraken van de EU met Turkije zijn daarvan een voorbeeld. Stuurt Turkije vluchtelingen terug naar Syrië? Dan mag Europa geen vluchtelingen naar Turkije terugsturen, want dan is er sprake van keten-refoulement. Toch gebeurt het.

Ook het akkoord van Schengen (1985) en de bijbehorende uitvoeringsovereenkomst (1990) ondergraven de rechten van vluchtelingen. In die afspraken is namelijk een boetebepaling opgenomen voor vervoerders die mensen zonder visa meenemen. Dat dwingt vluchtelingen ertoe onveilige bootjes te nemen. Veel vluchtelingen zouden een vliegticket kunnen betalen, maar moeten vaak een veel duurdere en levensgevaarlijke boottocht ondernemen, omdat vliegmaatschappijen hen weigeren.

Aangezien er binnen Schengen geen alternatieve reismogelijkheden voor vluchtelingen zijn gecreëerd, gaat Schengen lijnrecht tegen het Vluchtelingenverdrag in. Zodra je in Europa bent gearriveerd, mag je asiel zoeken in Europa, maar alleen als je eerst een lange rij obstakels weet te overwinnen die we vakkundig hebben opgeworpen met allerlei nieuwere verdragen. Dat die obstakels tot de dood van vele vluchtelingen leiden, is een diep trieste constatering op de 65e verjaardag van het Vluchtelingenverdrag.

Slachtoffers

We hoeven geen afscheid te nemen van het Vluchtelingenverdrag. Het is een groot goed dat deze door 145 staten is ondertekend en het is de vraag of een nieuw verdrag opnieuw zo veel ondertekenaars krijgt. Maar het minste wat we moeten doen, is nieuwe afspraken en verdragen toetsen aan het verdrag.

De wereld is veranderd, maar in de geest van het verdrag willen wij nog altijd mensen bescherming bieden die die nodig hebben. Belangrijke stappen om dat te kunnen blijven doen, is vluchtelingen de kans bieden om asiel aan te vragen in de regio waar ze vandaan vluchten en humanitaire visa te verstrekken. Dan kunnen vluchtelingen veilig reizen en worden vele slachtoffers voorkomen. Alleen dan handelen we in de geest van het Vluchtelingenverdrag.

De auteur is hoofd programma’s bij ZOA, een organisatie voor noodhulp en wederopbouw.