Vier beschonken jongens stappen ’s nachts een friettent binnen. Als ze hun bestelling in ontvangst hebben genomen, vraagt de eigenaar de vier om op te stappen. Hij wil de zaak sluiten. Dat verzoek schiet de jongens in het verkeerde keelgat. „Turk, racist, wij zijn blank en jij bent zwart”, krijgt de uitbater te horen. Die duwt de jongens naar buiten, waarbij hij volgens de jongens een ijzeren staaf in handen had. De jongens trappen het raam van de patatzaak in.

Het incident deed zich voor in 2014 voor en staat beschreven in de in december verschenen ”Vierde rapportage racisme, antisemitisme en extreemrechts geweld in Nederland”. Die is opgesteld door de Anne Frank Stichting en het Verwey-Jonker Instituut, een organisatie die maatschappelijke trends onderzoekt.

Zondebokken

Wordt Nederland racistischer? Worden mensen met een donkere huidskleur vernederd? Zijn moslims en vreemdelingen de zondebokken van nu? De discussie daarover is opgelaaid.

Aanleiding voor het debat zijn de talloze verwensingen aan het adres van Silvana Simons (45) van de afgelopen weken. Toen de Surinaamse tv- en radiopresentatrice bekendmaakte dat ze zich aansluit bij DENK (de politieke partij van de Turkse ex-PvdA-Kamerleden Kuzu en Öztürk), werd ze bijvoorbeeld uitgemaakt voor „jank­neger” en „aap.” Ook wordt ze weggehoond omdat ze Zwarte Piet wil uitbannen. Deze week deed ze aangifte. Justitie doet onderzoek. Premier Rutte sprak schande van de (digitale) scheldpartijen. DENK-voorman Kuzu zei afgelopen week dat „4 miljoen mensen in Nederland het gevoel hebben dat ze worden gediscrimineerd.”

Activist Mitchell Esajas, die ijvert voor de afschaffing van Zwarte Piet, toonde zich onlangs woedend over een actie (”event”) op Facebook waarbij werd aangekondigd dat Silvana Simons daags na sinterklaas wordt uitgezwaaid. „Het Facebook-event is een digitaal toilet geworden om de onderbuik te legen. Het blijkt dat het vol xenofobische en racistische derrie zit die duidelijk maakt waar de grenzen voor het Nederlanderschap en de vrijheid van meningsuiting voor mensen met een kleurtje liggen.”

Sarcastisch noemt Esajas noemt enkele spelregels voor donkere Nederlanders, zoals: „Je hebt het recht op vrijheid van menings­uiting, zolang je niet de Nederlandse cultuur en tradities bekritiseert. Je mag dan hier geboren en getogen zijn, je kunt hier jarenlang werken, leven, belasting afdragen, kinderen maken en zelfs televisie maken. Als je kritiek levert, mag je ”terug naar je eigen land”.” In het radioprogramma Nieuws en Co noemde Esajas de discussie over Zwarte Piet „een open zenuw.”

Dure auto

Ophef baarde deze week ook de aanhouding van rapper en zanger Typhoon (31). Typhoon, van Surinaamse komaf, reed in een kennelijk dure auto en werd maandag mede vanwege zijn huidskleur door de politie van de weg geplukt (zie ”Dilemma rond dure auto met donkere mannen”).

Typhoon, die op Koningsdag nog optrad voor de koninklijke familie in Zwolle, meldde op Facebook: „De dienstdoende agent (vriendelijke vent daar niet van) gaf toe dat hij bevooroordeeld was, en er rekening mee hield dat het drugmoney kon zijn. Dit is helaas de zoveelste keer dat dit mij overkomt.”

PvdA-leider Samsom reageerde „verdrietig en boos” op de aanhouding. „Dit is namelijk geen eenmalige misser van een individuele politieman. Racisme en discriminatie zitten hardnekkig diep in de samenleving.”

Opinieleiders als Telegraafhoofdredacteur Paul Jansen en Trouwcolumnist Sylvain Ephi­menco verdedigen daarentegen de politie. Ephimenco: „Inderdaad, je kunt soms moedeloos worden als je regelmatig in je mooie auto wordt doorgelicht, omdat je tot een groep behoort die vaker en ruimer dan anderen de prioriteit van de politie verdient. Je kunt dan altijd de politie vervloeken. Of degenen die het voor je groep verpesten. Ik kies voor reactie nummer twee. Dat voorkomt onnodige uitvergrotingen van incidenten en mediahypes.”

Niet negatief

Geregeld klinkt vanuit allochtone kringen het verwijt dat de politie het heeft voorzien op getinte of donkere Nederlanders, zogeheten etnische profilering.

In Nederland valt het mee met die etnische profilering, stelt prof. dr. Joanne van der Leun, hoogleraar criminologie in Leiden. Ze publiceerde in 2014 een onderzoek naar het politieoptreden in drie Haagse wijken.

Van der Leun concludeert in het Tijdschrift voor de Politie dat er „geen aanwijzingen zijn gevonden voor structureel etnisch profileren.” Weliswaar benadert de politie „veel” migranten, maar dat is veelal „goed te rechtvaardigen op grond van concrete gedragingen, informatie of omstandigheden.”

Tegelijk blijkt „een deel” van de jong­volwassen allochtonen gefrustreerd over (veelvuldige) controles op identiteit. Daar staat tegenover dat het „algehele beeld ten aanzien van de politie niet bijzonder negatief is”, aldus Van der Leun. „Jong­volwassenen met een Marokkaanse en een Turkse achter­grond zijn kritischer dan autochtonen en geven de politie respectievelijk een 5,5 en een 5,6. Dat is niet erg positief, maar het geeft geen dramatisch afwijkend beeld, ook niet van landelijke cijfers.”

Het onderzoek van Van der Leun ligt onder vuur. NRC Handelsblad berichtte eind april dat de Leidse criminoloog de Haagse politie uit de wind zou hebben gehouden. Zowel de politie als Van der Leun spreekt tegen dat het onderzoek niet objectief is.

Groeiend probleem

Voor onderzoeker Willem Wagenaar van de Anne Frank Stichting staat vast dat racisme in Nederland een groeiend probleem is. Wagenaar is een van de auteurs van de rapportage uit december.

In 2014 noteerde de politie 2764 incidenten waarbij racisme (kennelijk) een rol speelde en waarbij scheldpartijen niet worden meegerekend. De aangiftes tegen PVV-leider Wilders wegens diens opmerkingen over „minder Marokkanen”, zijn destijds buiten beschouwing gelaten.

In 2013 ging het om 2189 racismezaken, in 2012 om 2077, in 2011 om 1262 kwesties en in 2010 stond de teller op 1302. De onderzoekers tekenen erbij aan dat vanaf 2012 de meetmethode is gewijzigd. Sindsdien zijn ook discriminatiezaken meegeteld in de statistieken. Onder de 2764 racismezaken van 2014 noteerden de onderzoekers 142 incidenten rond moslimdiscriminatie. In 2013 zaten onder de 2189 racismezaken 35 kwesties rond moslimdiscriminatie (zie grafiek).

Wagenaar: „Het beeld is glashelder. De cijfers geven duidelijk aan dat racisme in Nederland toeneemt. Dat heeft onder meer te maken met discussies over moslims, het vluchtelingenvraagstuk en de discussie rond Zwarte Piet. Het debat is verhard.”

Extreemrechts

De racismeonderzoeker stelt vast dat de samen­leving zich meer dan voorheen inlaat met rechts-extremistische groeperingen. „Als voorheen burgers protesteerden tegen bijvoorbeeld de komst van een pedofiel in hun omgeving of een asielzoekers­centrum, gingen ze niet snel in zee met rechts-extremisten. De gedachte leefde breed: „Samenwerken met rechts-extremisten gaat te ver.” Tegenwoordig werken burgers vaker samen met rechts-radicale clubs. De weerbaarheid tegen die clubs loopt slijtage op.”

Onder meer in het onderwijs zou er meer aandacht moeten zijn voor de (gevaren van) racisme, discriminatie en antisemitisme, vindt Wagenaar. „We moeten proberen problemen te voorkómen. Door bijvoorbeeld kinderen op school te vertellen over de Holocaust. Zodat zoiets niet nog eens plaatsvindt.”

Van belang is ook om mensen die over de schreef gaan, aan te spreken, zegt hij. „Supporters in voetbalstadions scanderen nogal eens antisemitische of racistische teksten. We moeten hen ervan doordringen dat hun acties onverstandig zijn en niet alleen henzelf, maar ook anderen schaden.”

Mikpunt

Niet alleen allochtonen, ook Joden zijn meer dan eens het mikpot van hoon of erger. De rapportage noteerde in 2014 76 antisemitische incidenten (scheldpartijen niet meegerekend), in 2013 betrof het 61 incidenten, in 2012 ging het om 58, in 2011 om 30 incidenten en in 2010 stond de teller op 19. „Als het Israëlisch-Palestijnse conflict oplaait, neemt het antisemitisme in Nederland onmiddellijk toe.”

Antisemitisme zit vaak dieper dan racisme, constateert Wagenaar. „Racisme ontstaat vaak als er iets anders speelt: een burenruzie of verkeersincident. Als de boel escaleert, schreeuwt iemand iets racistisch. Bij antisemitisme is er vaker sprake van overtuigingsdaders. Iemand ziet een als Jood herkenbare man op straat lopen en beledigt hem of vliegt hem zelfs aan.”

Dilemma rond dure auto met donkere mannen

Doet de politie er wijs aan om ’s nachts een dure Mercedes met daarin drie jonge Marokkaanse mannen aan de kant van de weg te zetten? Of is dat racistisch?

Dat soort vragen bespreekt Wies Dinsbach geregeld met politiemensen. Sinds vier jaar verzorgt Dinsbach, werkzaam bij de Anne Frank Stichting, vrijwel wekelijks activiteiten voor agenten. „De cursussen zijn onder meer bedoeld om agenten ervan bewust te maken dat ze, net als iedereen, ongemerkt in hun werk allerlei vooroordelen kunnen hebben. Bijvoorbeeld over mensen met een donkere huidskleur. Politiemensen maken vaak negatieve zaken mee. Dan lopen ze het gevaar dat ze stereotiepe denkbeelden ontwikkelen.”

Hoe reageren politiemensen op uw training?

„Heel verschillend. De een spreekt van verrassende inzichten die hij of zij opdoet, en wordt zich bijvoorbeeld bewust van stereotiepe beelden of van de impact van controles op onschuldige burgers. De ander voelt zich aangevallen en benadrukt dat de politie haar best doet.”

De politie kent de zogeheten patseraanpak. Agenten vragen jongemannen in dure auto’s hoe ze aan hun geld komen. Niks mis mee toch?

„Ik begrijp dat de politie graag misdaden oplost. Dat is ook goed. Maar het mag niet zo zijn dat mensen puur op grond van hun huidskleur worden aangehouden. Interessant vind ik de vraag wat agenten verstaan onder legitiem en informatiegestuurd politiewerk.”

Bekend is dat bijvoorbeeld Marokkaanse jongeren oververtegenwoordigd zijn in de misdaad. Dan is het toch niet vreemd dat de politie vaker Marokkaanse jongeren controleert?

„We moeten de rechtsstaat respecteren. Ook Marokkanen hebben recht op een gelijke behandeling. Er moeten meer aanwijzingen zijn dan iemands etniciteit om tot aanhouding over te gaan. Als drie allochtone jongemannen ’s nachts om twee uur door een straat rijden waar veel wordt ingebroken en ze kijken schichtig om zich heen, is het te begrijpen dat de politie wil weten wat die mensen doen. Als een getuige na een inbraak een getinte man met een rood petje in een witte auto ziet stappen, is het prima dat de politie een paar straten verderop een getinte man met een rood petje in een witte auto aanspreekt.”

Zeker na de aanslagen door moslimterroristen in Brussel en Parijs willen waarschijnlijk veel burgers dat de politie Arabische mannen extra in de gaten houdt.

„Het kan nooit kwaad als de politie oplet. Aanhouden is wat anders. In hoeverre is het effectief als de politie op een station honderd Arabische personen controleert? Als iemand een zelfmoordaanslag wil plegen, houd je die niet tegen. Autoriteiten zullen moeten bedenken wat het effect is van grootscheepse controles van bijvoorbeeld mensen met een Arabisch uiterlijk. Die maatregelen moeten wel in proportie en rechtmatig zijn. De politie dient ook te bedenken dat maatregelen effect hebben op het vertrouwen in het politiewerk.

Hoe beoordeelt u de aanhouding van rapper Typhoon?

„Ik kan me zijn verontwaardiging wel voorstellen. Hij is aangehouden op grond van een rare combinatie: een donkere jongen in een duur uitziende auto. Alsof donkere jongens niet legaal aan zo’n auto kunnen komen. Dat is natuurlijk onzin. Als ik telkens om niets zou worden aangehouden, zou ik ook op mijn achterste benen staan.”

Mensen die vreemdelingen tot hulp zijn, kunnen de zegen van de Heere verwachten. Daarvan is ds. Emmanuel Koney, predikant in de Amsterdamse Bijlmer, overtuigd. Hij kwam in 1989 als zendeling uit Ghana naar Amsterdam. Daar gaat hij voor in de Pentecostal Revival Church, een kerk van evangelische en charismatische signatuur.

Racisme doet zich wereldwijd voor, benadrukt Koney. Zelf zegt de donkere predikant geen last te hebben van racisme. „In de Bijlmer leven natuurlijk veel allochtonen. En misschien speelt ook een rol dat ik dominee ben.”

Van gemeenteleden hoort hij verhalen over racisme. „Mensen vertellen over discriminatie op het gebied van werk of stage.”

In vrede met elkaar leven, dat is de weg die God wijst, zegt de predikant. „De Bijbel geeft duidelijk aan dat God Zijn zegen geeft aan mensen die vreemdelingen helpen. Lees bijvoorbeeld Genesis 12, een hoofdstuk waarin staat dat de Heere Abraham zegt dat hij zijn land moet verlaten. God zegt daarin dat Hij mensen zal zegenen die Abraham zegenen. Of denk aan de Bergrede in Mattheüs 5, waarin God de barmhartigen zalig spreekt.”