Gevaarlijk terrein. Dat kan de lift zijn voor een gevangene die veracht wordt door zijn medegedetineerden. Zoals een kinderverkrachter. Om gijzelingen te voorkomen, gaan bewakers en gevangenen in principe niet samen de lift in. In de Bijlmerbajes komt het voor dat gevangenen in de lift iemand een stevig pak slaag geven. In de lift hangt weliswaar een bewakingscamera, maar daar hebben de gevangenen wat op gevonden. Een gedetineerde houdt simpelweg zijn T-shirt voor de camera. Zijn handlangers kunnen dan ongezien hun slachtoffer aftuigen. Wie klappen krijgt, doet er het zwijgen toe.

Het verhaal over de strafexpeditie in de gevangenislift staat opgetekend in het deze week verschenen boek ”Biografie van de bajes. De roerige geschiedenis van de Bijlmerbajes” (uitg. Just Publishers). De schrijvers zijn Gerlof Leistra, misdaadverslaggever bij weekblad Elsevier, en Annemarie van Ulden, die onder meer werkt voor LINDAnieuws, een website voor vrouwen. De auteurs liepen gedurende twee jaar rond in de Amsterdamse gevangenis en spraken honderden mensen. Hun helder geschreven boek biedt een fascinerend kijkje in de keuken van de bekendste bajes van Nederland, die de poorten sluit. Gevangenen en een deel van het personeel zijn verhuisd naar een nieuwe megagevangenis in Zaanstad.

Tralies

De Bijlmerbajes, die officieel Penitentiaire Inrichting Amsterdam Over-Amstel heet, opende in 1978 de deuren. In die jaren heerste een „heilig geloof in de maakbare mens”, schrijven Leistra en Van Ulden. Al te streng wilde de gevangenisdirectie zeker in de beginjaren niet zijn. „Pas na een groot aantal ontsnappingen werden midden jaren negentig tralies voor de ramen aangebracht en kreeg de buitenmuur detectiedraden.”

Concerten? Barbecues? Modderworstelen? „Het leek of alles kon”, stellen de auteurs.

De Werkgroep Opblazen Bijlmerbajes was destijds van mening dat met de bouw van het Amsterdamse cellencomplex „een nieuw soort fascisme in onze maatschappij zijn intrede doet.” De protestgroep voorzag dat mensen „geestelijk zullen worden gemarteld, door hun zintuigen uit te schakelen.”

De Bijlmerbajes bestaat uit zes torenflats. Het complex telt 6500 deuren en zo’n 800 toiletten. Een 260 meter lange gang, de ”Kalverstraat” geheten, verbindt de zes torens. Die zijn opgedeeld in zogeheten paviljoens van maximaal 24 cellen, verdeeld over 2 verdiepingen.

De bevolking van de bajes is „ongekend divers.” Ruwweg twee derde van de gedetineerden is allochtoon. „Vrijwel alle kleuren van de regenboog zijn vertegenwoordigd. De etnische diversiteit leidt weleens tot problemen. Discriminatie uiteraard op de luchtplaats, maar ook onbegrip. Niet iedereen spreekt immers Nederlands. In die zin zijn de zes toren soms net de torens van Babel.”

Nepagenten

Tientallen gevangenen wisten de afgelopen decennia uit de Bijlmerbajes te ontsnappen. De strafklanten verzinnen tal van trucs. Zo weet xtc-baron Ton van D. in 1992 te ontsnappen met hulp van twee nepagenten, die zogenaamd komen om Van D. te verhoren. In 1987 ontvluchten zeven gedetineerden via de brandslang.

Ook drugscrimineel Cees H., die recent veelvuldig in het nieuws kwam in verband met de Teeven-deal en ”het verdwenen bonnetje”, neemt de benen, in 1985. Met hulp van drugsbaron Klaas Bruinsma. „Een kikvorsman zette een ladder tegen de muur van de bajes, plaatste een tweede ladder op de luchtplaats en weg was Cees. Iets verderop lag een snelle speedboot klaar.” In 1994 doet Cees H. opnieuw een poging uit de Bijlmerbajes weg te komen. Met het explosieve semtex blaast hij er een raam uit. Ditmaal mislukt de ontsnappingspoging.

Een enkele keer gijzelen gevangenen bewakers. Kees Poel (nu plaatsvervangend gevangenisdirecteur in Heerhugowaard) is in 1987 een van de bewaarders die door twee gedetineerden met een wapen wordt bedreigd. „Bang ben ik niet snel, maar een pistool maakt je machteloos. Je bent gewend dat je de macht hebt en in een fractie van een seconde beslis je niets te doen.”

Soms moeten gevangenen een ontsnappingspoging met de dood bekopen. In 1980 slaat een 19-jarige heroïneverslaafde de ruit van zijn cel op de zevende verdieping stuk. Hij probeert ervandoor te gaan met behulp van aan elkaar geknoopte lakens en dekens. De man maakt een val van 10 meter, komt terecht op het dak van de arbeidszaal en overlijdt aan zijn verwondingen.

Iemand als huurmoordenaar Fred Ros, kroongetuige in de omvangrijke liquidatierechtszaak Passage, moet je in de gevangenis voortdurend in de gaten houden, zegt een bewaarder in het boek. „Die kan met zijn vlotte babbel als geen ander manipuleren. Als hij in de Kalverstraat (de lange gang in de Bijlmerbajes, red.) twee schilders zag staan, moest je uitkijken dat hij niet even later in een witte overall naar buiten liep.”

Drugs

Hoewel drugsgebruik in de gevangenis verboden is, wordt in de Bijlmerbajes wel degelijk drugs gebruikt, betogen de auteurs. „Door ex-gedetineerden wordt de Bijlmerbajes ook wel het ”drugsparadijs” genoemd. De tijden dat er volop harddrugs beschikbaar waren, zijn voorbij. Op een aantal paviljoens wordt wel stevig geblowd. Meerdere PIW’ers (penitentiair inrichtingwerkers, red.) zeggen: „Als het onrustig is op de afdeling, weet je dat er te weinig is.” Soms lijkt het wel alsof het wordt gedoogd. Sommige medewerkers geven het ronduit toe. In het Penitentiair Psychiatrisch Centrum (van de Bijlmerbajes, red.) dringen zelfs (soft)drugs door. In november 2015 bijvoorbeeld. Via bezoek was wiet binnengekomen. Een van de patiënten –net opnieuw opgenomen na een spraakmakende moord– raakte in zijn psychose zwaar ontremd.” De drugs kunnen onder meer via bezoekers binnenkomen. In het boek ontkennen de gevangenisdirecteuren Eric Nijman en Daniëlle Meijer de aanwezigheid van drugs in de Bijlmerbajes niet. Ze spreken tegen dat drugsgebruik door de vingers wordt gezien.

Berovingen

Corruptie gaat de Bijlmerbajes niet voorbij. „Op welke schaal weet niemand”, aldus de auteurs. „Vermogende criminelen slagen er af en toe in personeelsleden om te kopen. Natuurlijk doet de directie er alles aan om corruptie te voorkomen en hard aan te pakken, maar de risico’s zijn er constant. De verleiding voor de bewaarders is groot. Gelukkig zijn de meesten ertegen bestand, maar een onbekend aantal is tegen betaling bereid verboden goederen binnen te smokkelen: drugs, telefoons en vroegers zelfs wapens en attributen voor ontsnappingen.”

In de Bijlmerbajes zaten nogal wat criminelen die prijken op de zogeheten Top 600. Dat is een lijst van 600 Amsterdamse veelplegers, veelal van allochtone afkomst. Ze hebben bijvoorbeeld overvallen en berovingen op hun geweten. De meesten hebben een psychische stoornis, ze gebruiken vrijwel allemaal drugs en hebben een relatief laag IQ. Het zijn lastige bajesklanten. Een afdelingshoofd: „Die jongens hebben niet eens een lontje. Het zijn strijkers. Ze zijn veel bewerkelijker dan reguliere gedetineerden. Ze zijn meesters in het manipuleren. Er zitten veel vaders tussen. Hoe stoer die er ook uitzien, als je bij ze in de cel zit, knakken ze. De volgende dag schelden ze je weer verrot.”

Grapjas

Bekende misdadigers houden het gevangenispersoneel kennelijk te vriend. Zo liet de in 2014 geliquideerde drugsbaron Gwenette Martha bij zijn vertrek uit de Bijlmerbajes een paar pakken cornflakes achter voor het personeel. Wijlen Cor van Hout, een van de ontvoerders van Freddy Heineken, was in de Bijlmerbajes „een enorme grapjas en een prima reiniger.”

Over het eten in de bajes regent het vaak klachten. Ook andere spullen vallen niet altijd in de smaak. Zo klaagde Volkert van der Graaf, de moordenaar van Pim Fortuyn, over pennen. Ernie, die de winkel in de Bijlmerbajes runde: „Van der Graaf bestelde stapels schrijfblokken en pennen. Toen hij eens klaagde over de pennen, ben ik naar hem toe gegaan. Volgens hem waren de pennen na een dag al leeg, er zou te weinig inkt in zitten. Hij demonstreerde dat aan mij door de pen uit elkaar te halen en de inkt eruit te blazen. „Tja, ik heb geen idee of dat veel of weinig inkt is”, zei ik. En ik heb hem een nieuwe pen gegeven, gratis.”

Tweede leven

De Bijlmerbajes is verleden tijd. De gebouwen zullen ten prooi vallen aan de slopershamer. Sommige personeelsleden hebben er tientallen jaren gewerkt en zijn verknocht aan de gevangenistorens. Zo liet Ronald, teamleider beveiliging, toen hij 25 jaar in de Bijlmerbajes werkte, een van de gevangenistorens op zijn kuit tatoeëren. „De helft van mijn leven is de Bijlmerbajes mijn tweede leven geweest.”

In de Bijlmerbajes…

• eten gevangenen in hun eigen cel hun maaltijd.

• kun je door arbeid 76 cent per uur verdienen.

• kun je voor 3 euro per week televisie huren op je cel; daar is geen internet.

• zijn honden en poezen verboden.

• mag je geen alcohol nuttigen, al wordt het spul wel stiekem gestookt.

• mag kauwgom niet verkocht worden, omdat kwaadwillende gedetineerden

daarmee het slot van hun celdeur kunnen dichtplakken.

• moet een nieuwe gevangene bij binnenkomst een protserig horloge inleveren. Het is niet verstandig dure sieraden te showen op de luchtplaats. Een normaal exemplaar mag hij houden.

• bevindt zich een bibliotheek, waar het vergeleken met de rest van de gevangenis opvallend stil is.

• kan elke gedetineerde een bajesrekening openen, om zaken als shag en telefoonkaarten mee te betalen. Op de lopende rekening mag maximaal 500 euro staan.