Het komt nauwelijks voor dat mensen na hun pensionering alle dagen achter de spreekwoordelijke geraniums zitten, weet Van den Bogaard. „Ze zoeken vervanging voor hun werk. Ze zien hun kleinkinderen vaker, doen een klusje voor de kinderen, steken een helpende hand toe in hun buurt en storten zich op vrijwilligerswerk. Veelal sluit het vrijwilligerswerk aan op de kennis en vaardigheden vanuit het vroegere werk.”

Socioloog Van den Bogaard (32) uit het Brabantse Liempde is docent en onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. Hij onderzocht de afgelopen jaren in hoeverre pensionering van invloed is op de maatschappelijke activiteiten en het welzijn van mensen.

Na zijn promotie in februari heeft hij de gepensioneerden niet aan de kant geschoven. „Wat het onderzoek naar deze doelgroep zo boeiend maakt, is dat ik nadenk over mijn eigen toekomst, want ooit hoop ik ook gepensioneerd te zijn. Ik ga mij de komende tijd buigen over de laatste jaren voor de pensionering.”

Hoe komt het dat de ene werknemer snakt naar zijn pensioen, terwijl een ander er als een berg tegen opziet?

„Persoonlijkheid speelt hierbij een grote rol. Mensen die graag bezig zijn, iets willen betekenen en een baan hebben die hun op het lijf is geschreven, zullen zich eerder afvragen wat ze thuis moeten doen. Voor werknemers die fysiek zwaar werk doen, zoals stratenmakers, en voor mensen die met werkdruk en -stress kampen, zal het afscheid daarentegen een opluchting betekenen. Dat laatste geldt ook als er sprake is van gezondheidsproblemen.

Een opvallende uitkomst in mijn onderzoek is dat de mate van fysieke belasting voor de pensionering geen invloed heeft op het welzijn na de pensionering. De mate van spanning en stress speelt wel een rol, terwijl dat nauwelijks ter sprake komt in de discussie over het verhogen van de pensioenleeftijd. Daarin staat lichamelijke belasting centraal.”

Is het verstandig om je voor te bereiden op de pensionering?

„Het lijkt mij niet goed om –zoals ik soms hoor– kort van tevoren nog niet te weten wat je moet gaan doen. Op een gegeven moment zullen thuis alle kozijnen weer strak in de lak staan en zal de tuin op orde zijn. En dan?”

Hoe zitten gepensioneerden in hun vel?

„Ze voelen zich gezonder dan mensen die blijven werken. Dit geldt het sterkst voor degenen die hun baan als stressvol hebben ervaren.”

Is het verhogen van de pensioenleeftijd dan wel zo’n goed idee?

„Jawel, onder andere vanwege de sterk toegenomen levensverwachting. Ook is deze verhoging noodzakelijk om het pensioenstelsel in stand te houden. Die verhoging betekent niet dat het verstandig is als iedereen fulltime tot het eind doorwerkt. Zeker wanneer er sprake is van een hoge werkdruk kan het zinvol zijn om een stapje terug te doen. Je levert daarbij salaris in, maar krijgt er meer rust voor terug.”

Vrijwilligerswerk is onmisbaar voor het welbevinden?

„Er bestaat een duidelijke relatie tussen het doen van vrijwilligerswerk en de mate van gezondheid en welzijn. Mensen die vrijwilligerswerk doen, voelen zich veelal gezonder en zitten beter in hun vel. Zo verwonderlijk is dat natuurlijk niet. Het is goed om bezig te blijven. Dat geeft ritme aan het leven, verbreedt de blik en mensen hebben iets om naar uit te kijken. Ze halen uit vrijwilligerswerk meer voldoening dan uit een consumptieve activiteit zoals tv-kijken.

Het mes snijdt aan twee kanten. Vrijwilligers dragen bij aan de samenleving. Tegelijkertijd levert het hun een goed gevoel op, omdat ze er nog toe doen en iets voor anderen kunnen betekenen. Ik ontdekte dat hoger opgeleiden vaker vrijwilligerswerk doen. Zij hadden veelal een complexe baan, waarbij een groot beroep op hun creativiteit werd gedaan. Ze voelen een sterkere behoefte om daar na hun pensionering vervanging voor te zoeken.”

Welk effect heeft de omgang met kleinkinderen?

„Gepensioneerden brengen meer tijd met hun kleinkinderen door dan voorheen. Ze vinden dit plezierig. De omgang met de kleinkinderen verjongt hen. De jeugd brengt leven in de brouwerij en de senioren ondernemen extra dingen, zoals een bezoek aan de bibliotheek en de speeltuin.”

U ontdekte dat een mooi afscheid een positief effect heeft.

„Ja, dat verband tussen het afscheidsritueel en het welzijn heeft mij verrast. Mensen die een persoonlijk afscheid krijgen met oprechte waardering van naaste collega’s en een persoonlijk cadeau kijken later positiever terug op hun leven dan mensen die dit niet te beurt viel. In het laatste geval houdt een directeur bijvoorbeeld een algemeen praatje tegen vier werknemers die afzwaaien. En hij blijkt de voornaam van een van hen niet eens te kennen.

Er bestaan nauwelijks gegevens over afscheidsrituelen, terwijl er veel onderzoek is gedaan naar rituelen rond trouwen en kinderen krijgen. Ik heb mij gebaseerd op één vragenlijst waarin drie vragen over het afscheidsritueel waren opgenomen. Hoe mensen dit waarderen, of ze een cadeau hadden gekregen en van wie.

Aandacht voor het afscheidsritueel bij de pensionering blijkt een ondergeschoven kindje. Ik hoop dat er door mijn onderzoek meer aandacht komt voor dit belangrijke moment.”