Heeft u vroeger gevist, meneer Alcaide? vraagt activiteitenbegeleidster Jessica Westhoeve aan een bewoner. Deze knikt bevestigend. „Zaten er grote exemplaren bij?” wil Westhoeve weten. Alcaide knikt en houdt zijn handen een eind van elkaar.

Vier bewoners zitten om de tafel in de huiskamer van afdeling Het Kompas in Pniël. De Tovertafel, een beamer die boven hen aan het plafond hangt, projecteert bewegende beelden op de tafel. „Vreten ze elkaar op?” informeert Lukas bij het zien van de goudvissen. De activiteitenbegeleidster stelt hem gerust. Ze motiveert bewoners om een vis te pakken. Mevrouw Koert doet een poging. „Dat lukt je toch niet”, weet Alcaide uit ervaring. De vissen zwemmen steeds in de richting van Poulis, die in een rolstoel aan het hoofd van de tafel zit. Westhoeve: „Misschien omdat u zo’n lekker koekje in uw hand heeft.” „Wie weet”, reageert de bewoner.

Opeens verdwijnen de vissen en fladderen er fleurige vlinders rond. Lukas volgt ze aandachtig en raakt voorzichtig een vleugel aan van de vlinder die dichtbij komt. Door de aanraking vliegt het dier een andere kant op. Alcaide reageert minder zachtzinnig en geeft een flinke klap op tafel. Hij lacht en geniet zichtbaar. De activiteitenbegeleidster laat zien hoe je een vlinder over je hand kunt laten vliegen.

Niet storen

Pniël –onderdeel van Lelie zorggroep– was eind december de eerste Rotterdamse zorgvoorziening die over een Tovertafel beschikt. Dankzij de bijdrage van verschillende fondsen hebben inmiddels ook vijf andere locaties van de christelijke zorgorganisatie een Tovertafel (zie ook ”Tovertafel brengt mensen met dementie in beweging”).

„De eerste ervaringen zijn positief”, vertelt activiteitenbegeleidster Westhoeve. „Het is soms lastig om alle bewoners bij een activiteit te betrekken vanwege de verschillende stadia van hun dementie. Bij een Tovertafel blijkt dat niet het geval. Iedereen kan meedoen, want de spellen zijn laagdrempelig. De één reageert sterk op de bewegende beelden, een ander geniet vooral van het spel waarbij een rijmpje moet worden aangevuld.”

Westhoeve werkt wekelijks ten minste twee keer met de Tovertafel. „De Tovertafel maakt geen geluid en prikkelt de zintuigen. Om de concentratie van bewoners te bevorderen, doe ik altijd de deur van de huiskamer dicht en plak ik er een briefje met ”Niet storen” op. Hoe betrokken bewoners zijn, blijft altijd een verrassing. Omdat er steeds een ander spel wordt geprojecteerd, is het geen probleem als iemand opstaat, even een rondje loopt en vervolgens weer aanhaakt.”

De bediening van de Tovertafel is niet voorbehouden aan de zorgmedewerkers. „Soms zetten mantelzorgers hem aan om een spel met hun vader of moeder te doen.” José Riezebos-Poulis is een van hen. „Mijn vader reageert niet zo snel ergens enthousiast op. De Tovertafel vindt hij grappig, want ik zie hem lachen als we bezig zijn. Hij geniet vooral van de herfstbladeren die hij bij elkaar kan vegen.”

Riezebos probeert andere bewoners bij de spellen te betrekken. „Mensen in een verpleeghuis zitten vaak stil en zijn op zichzelf. Het is goed als ze bewegen en sámen een spel doen.”

Rijmpje

Fladderende vlinders hebben in de huiskamer plaatsgemaakt voor witte ringen die langzaam over het donkerbruine tafelblad bewegen. Het valt bewoners niet mee om een ring aan te tikken. Voordat hun hand er in de buurt is, vervaagt hij. Als het uiteindelijk wel lukt, verschijnen de beginwoorden van een rijmpje of een vers, zoals ”Naar bed, naar bed, zei Duimelot”. „Hoe gaat het verder?” vraagt Westhoeve. „Eerst nog wat eten, zei Likkepot. Waar zal ik het halen, zei Langejan”, weet Alcaide. Daarna houdt de wagen stil, want niemand herinnert zich het slot.

„Kent u dit lied?” informeert de activiteitenbegeleidster bij Lukas. „Nee, dit gaat boven m’n pet.” Mevrouw Koert grinnikt om zijn antwoord. De gerbera’s en de zonnebloemen die verschijnen, vallen meer bij Lukas in de smaak. Als hij er met zijn handen over beweegt, worden ze groter en groter.

Herfstbladeren

Vrijwel iedereen veert op als een massa herfstbladeren te zien is. Lukas: „Kun je ze van tafel vegen?” „Probeer het maar”, adviseert helpende Betty Pinto, die inmiddels is aangeschoven. Ze vertelt dat de herfstbladeren in de smaak vallen. „Er woont in Pniël een mevrouw die erg van schoonmaken houdt. Ze geniet ervan om de bladeren weg te vegen en moet lachen als ze desondanks terugkomen. Veel bewoners vinden het ook leuk om elkaar een gekleurde bal toe te spelen.”

Mevrouw Koert wil naar huis. „We gaan bijna eten. Ik moet naar Pernis”, zegt ze desgevraagd.

Alcaide stelt voor om alle herfstbladeren te verzamelen. Hij houdt zijn armen zo wijd mogelijk. „Heb je gezien wie de meeste bladeren had?” „U, denk ik”, meent de activiteitenbegeleidster. Die reactie valt in de smaak bij Alcaide. „Dat denk ik ook.”

Tovertafel brengt mensen met dementie in beweging

De Tovertafel is bedacht voor mensen in de midden- tot late fasen van dementie, vertelt Marthe van der Horst van Active Cues. Dit Utrechtse bedrijf ontwikkelde en levert het 6603 euro kostende product. Het bestaat uit een kastje dat aan het plafond hangt en een afstandbediening. In het kastje zitten een beamer, infraroodsensoren, een luidspreker, een processor en het geheugen, die met elkaar spellen aansturen en projecteren op een tafel. Deze projecties zijn interactief en reageren op hand- en armbewegingen van de mensen die een spel spelen.

Hester Le Riche, eveneens werkzaam bij Active Cues, ontwikkelde de Tovertafel tijdens haar promotieonderzoek. Van der Horst: „We wilden iets doen voor mensen met dementie. Een van de begeleiders van Hester was prof. Erik Scherder. Hij stelde dat veel ouderen met dementie erg passief zijn. Dit heeft een negatief effect op hun welbevinden. Scherder is de man die het bewegen sterk promoot, omdat dit goed is voor de hersenen. Hij adviseerde Hester dan ook om iets te ontwikkelen waardoor mensen actiever worden. Want elke beweging –hoe klein ook– bevordert de kwaliteit van leven.”

Le Riche ging in zorginstellingen aan de slag met lichtprojecties. Ze sloot aan bij dagelijkse activiteiten, zoals het drinken van koffie. Door licht op een kopje te laten vallen, hoopte ze dat mensen hun koffie niet vergaten en regelmatig een slokje zouden nemen. „Dit bleek niet het geval”, weet Van der Horst. „Wel gingen de handen van bewoners naar de bewegende lichten. Met dat gegeven is Hester aan de slag gegaan. Samen met zorgprofessionals en met de doelgroep probeerde ze erachter te komen wat mensen met dementie prikkelt om in actie te komen. Zij zullen namelijk niet uit zichzelf een spelletje gaan doen. Hieruit is de Tovertafel ontstaan.”

De spellen van de Tovertafel dagen mensen uit om te reageren. „Neem een gekleurde bal die over de tafel rolt. Iedereen heeft geleerd om zo’n bal tegen te houden. Dergelijke reflexen blijven bij ouderen met dementie lang intact.” De uitwerking van de spellen is soms verrassend (zie ook ”Goudvissen vangen en versjes aanvullen”). „De ene bewoner is heel actief en gebruikt beide armen om zo veel mogelijk herfstbladeren te pakken te krijgen die op tafel worden geprojecteerd. Bij een ander volgen alleen de ogen de bewegingen op de tafel. Dat laatste kan al heel bijzonder zijn als de dementie in een vergevorderd stadium is en iemand volgens de familie of het zorgpersoneel nog nauwelijks reageert op prikkels. Met de Tovertafel willen we een geluksmoment creëren bij mensen voor wie dat niet vanzelfsprekend is.”

Sinds vorig jaar maart heeft Active Cues zo’n 150 Tovertafels in zorginstellingen geplaatst en lopen er de nodige aanvragen. Het bedrijf kreeg daarnaast het verzoek een Tovertafel voor mensen met een verstandelijke beperking te ontwerpen. Dit resulteerde in de Tovertafel Special, die volgende maand wordt gelanceerd. „We kijken daarnaast of we ook iets kunnen betekenen voor kinderen met autisme.”