Islamitische leerlingen die op de middelbare school een minuut stilte voor de slachtoffers van de aanslagen in Parijs verstoren. Studenten van allochtone komaf die de Israëlische premier Netanyahu zonder aarzelen vergelijken met Hitler. Imams die in Nederlandse moskeeën van leer trekken tegen de westerse samenleving.

Het zijn geen incidenten, het is een trend. En een diepgewortelde. De haat tegen het Westen zit diep in het Midden-Oosten en bij mensen die daar hun wortels hebben.

Cijfers daarvoor? Het gerenommeerde Amerikaanse onderzoeksbureau Pew deed in 2011 een veelomvattend onderzoek naar deze kwestie. In meer dan 20 vooral islamitische landen hield Pew bijna 30.000 interviews. Daaruit blijkt dat moslims overwegend het Westen de schuld geven van de slechte onderlinge relaties tussen het Westen en de islamitische wereld. Ook krijgt het Westen de schuld van de slechte economische situatie en de armoede in het Midden-Oosten.

Voor de Amerikaanse Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump is dat reden voor een veel bekritiseerde stellingname: hij wil geen moslim meer het land binnenlaten zolang niet is opgehelderd waarom ze het Westen haten.

Onderdak en voedsel

Een goede vraag. Waaróm haten ze ons? We hebben hier toch alles wat je maar zou kunnen wensen? Waarom komen vluchtelingen uit Syrië naar het Westen als ze daar juist zo’n hekel aan hebben?

Het antwoord is simpel: omdat ze niet willen blijven waar ze zijn. Dat zegt Peter Knoope, terrorisme-expert en tot voor kort directeur van het Internationaal Centrum voor Contra-Terrorisme (ICCT). „Syriërs die hierheen vluchten, doen dat vanwege armoede en conflict. Ze worden bedreigd in hun bestaan omdat ze geen onderdak en voedsel hebben”, zegt hij.

Knoope noemt dat de „push­factoren”: redenen die ervoor zorgen dat iemand vertrekt, waarheen dan ook. Daarnaast zijn er de „pullfactoren”: redenen waarom iemand zich aangetrokken voelt tot een bepaald land. „Die pullfactoren hebben te maken met de beschikbaarheid van voedsel en onderdak”, analyseert Knoope. „Maar dat wil niet zeggen dat ze zich aangetrokken voelen tot de westerse samenleving en de westerse manier van leven. Een deel ontegenzeggelijk wel, maar dat geldt lang niet voor iedereen.” Kortom, mensen willen gewoon hun ellende ontvluchten.

Imperialisme

Maar dat verklaart nog niet waarom ze het Westen een kwaad hart toedragen. Toch is dat volgens Knoope ook eenvoudig verklaarbaar. Hij reist de hele wereld rond, waarbij hij steeds beter zicht kreeg op, onder meer, de publieke opinie in het Midden-Oosten. Wat hem daarbij opvalt: de ellendige situatie waarin veel mensen zitten, is volgens hen simpelweg de schuld van het Westen, zoals het onderzoek van Pew al liet zien.

Om dat uit te leggen, moeten we terug naar de tijd van het kolonialisme. „Toen zijn er westerse systemen en instituties geïmporteerd, maar die hebben niet gewerkt”, zegt Knoope. „Vervolgens kwamen er allerlei bevrijdingsbewegingen op gang, in de jaren 60, 70 en 80. Maar de belofte van die bewegingen is nooit ingelost. Grote groepen bleven arm. Ze hielden het gevoel dat de samenleving eigenlijk westers moest worden: seculier, gericht op individualisme, op markt en concurrentie. Dat werd de maatstaf.”

Maar die jas past het Midden-Oosten niet, met kortsluiting tot gevolg. „De mensen zeiden: We werden eerst gekolonialiseerd, daar hebben we ons van bevrijd, en nu krijgen we te horen dat we modern en seculier moeten worden.”

Dat is een boodschap die een Afghaan niet wil horen, weet Knoope. „Die krijgt voortdurend het gevoel dat hij duizend jaar achterloopt, terwijl zijn stam dat gevoel helemaal niet heeft. Het beeld waaraan die Afghaan moet voldoen, is dat van de westerling. Dat zorgt voor een enorme woede.”

Bange Obama

En daar is-ie dan: de haat tegen het Westen. Ronselaars van terroristische bewegingen porren dat vuurtje met graagte verder op. „Die zeggen: Het Westen zal ons nooit serieus nemen, tenzij we het met wapens bestrijden. Kijk maar, zeggen ze: Als je geweld gebruikt, wordt Obama bang van ons. Dan kan er iets veranderen. Dan ben je iemand. Dan blijf je geen nul in een dorp in Noord-Nigeria, zonder toekomst.”

Terroristische bewegingen, kortom, bestaan volgens Knoope uit mensen die heel professioneel de woede en het gevoel van uitsluiting en vernedering weten uit te buiten. Ze zullen misschien niet zo snel enorme mensenmassa’s op de been kunnen brengen, maar die massa’s begrijpen volgens Knoope wel degelijk de onderliggende vernedering en uitsluiting.

„Het begrip voor de woede van Islamitische Staat leeft onder honderden miljoenen. Ik heb recent gesproken met Oeigoeren, moslims in het westen van China. Dan heb je het al over een paar honderd miljoen mensen. En denk aan Indonesië, aan Afrika beneden de Sahara. Wij denken dat de koloniale periode nu zo zachtjes aan wel vergeten is, want onze natuurlijke neiging is om naar de toekomst te kijken. Maar deze mensen leven in een cultuur waarin de voorouders belangrijk zijn; een cultuur die zich bewust is van de slachtoffers uit het verleden.”

Dorp in Mali

Die cultuur is breder dan de islamitische. De haat smeult in feite „in de hele postkoloniale wereld”, zegt Knoope. Maar: het is de islam die in het vacuüm is gestapt. „Dat had ook een politieke ideologie kunnen zijn. Jongeren zijn op zoek naar een normatief kader waar ze hun woede kwijt kunnen. Het modernisme is niet aantrekkelijk voor iemand in een dorp in Mali. Een andere sterke ideologie is er ook niet. De islam is er wel. En de ronselaar van de gewelddadige islam zegt: Bij ons krijg je vrienden, wij bieden je een normatief kader.”

En dus is het aantal terroristische aanslagen de laatste paar jaren verdrievoudigd: van zo’n 5000 naar 15.000 per jaar. „Er is geen ontkomen aan”, sombert Knoope. „Terreur heeft een enorme aantrekkingskracht op mensen die zich machteloos en boos voelen.”

Molukse gemeenschap

Die haat is ook naar Nederland geïmporteerd. „De nieuwe generatie draagt de uitsluiting waarmee de vorige generatie is geconfronteerd, met zich mee”, zegt Knoope.

Dat geldt niet alleen voor moslims. Hetzelfde proces was te zien in de overwegend protestantse Molukse gemeenschap, waar de jonge generatie in de jaren zeventig verschillende aanslagen pleegde. „Die nieuwe generatie kwam, en komt nog altijd, op voor de gevoelens van hun ouders.”

Hoe dan ook wordt een tweede generatie immigranten geconfronteerd met een identiteitsvraagstuk, weet Knoope. Wie zijn ze nu eigenlijk? Wat doen ze hier? „De zoektocht die dat met zich meebrengt, kan leiden tot kwetsbaarheid en tot ontvankelijkheid voor het verhaal van ronselaars.”

Over het randje

Het is een ronduit somber verhaal. Is er ook een oplossing? Ja, in principe wel. Die zit voor Knoope in „maatschappelijke emancipatie.” Meedoen, erbij horen. Dat proces is volop gaande, constateert hij, „maar we zijn er nog lang niet. Polarisatie ligt steeds op de loer.”

Wat ook helpt: het gesprek aangaan, de boosheid adresseren en tot verzoening proberen te komen. En geweld niet altijd met geweld beantwoorden. „Als je ruzie hebt met je vrouw en je gooit een bordje naar haar hoofd, dan gooit zij misschien iets terug. In de regel leidt dat niet tot een afname van de spanningen, zo simpel is het”, stelt Knoope.

Natuurlijk kan praten niet altijd. „Als mensen over het randje zijn gegaan, moeten ze de gevangenis is. Maar anderen kun je uitnodigen voor een gesprek op lokaal niveau. Sowieso is dit een mondiaal probleem dat alleen lokaal is op te lossen. Want met wie moet je het gesprek op wereldschaal gaan voeren? Dat kan helemaal niet.”

Knoope investeert zelf volop in dit soort processen, maar de eerlijkheid gebiedt hem te zeggen dat de resultaten ronduit mager zijn. „Het gaat veel te langzaam. Daardoor ben ik eerlijk gezegd niet heel optimistisch.”

Religieus ingekleurd

Het lijkt erop dat de aloude stelling van de Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington nog volop levend is. Die voorspelde in de jaren negentig al een „botsing der beschavingen”, een botsing met name tussen de westerse en de islamitische cultuur. „We zijn wel die richting op aan het bewegen, ja”, erkent ook Knoope. „Ik ben er altijd zeer huiverig voor geweest om het conflict op die manier te framen, maar het begint wel alle trekken te krijgen van een botsing van beschavingen.”

En wat zo mogelijk nog erger is: die botsing mag dan in de grond een cultureel conflict zijn, ze wordt meer en meer religieus ingekleurd. „Boko Haram valt specifiek kerken aan. En ook de christelijke kant komt nu in beweging. Vooral in Amerika zie je dat, bij charismatische kerken die een fanatieke en richting moslims intolerante versie van het christelijk geloof verspreiden. Als dat proces maar lang genoeg doorgaat, gaat het vanzelf werken. Dan wordt dit inderdaad een religieus conflict.”

Stevenen we af op een derde wereldoorlog? Knoope wil dat begrip niet in zijn mond nemen. „Maar als ik hoor wat er in Burkina Faso gebeurt, in Jakarta, in Istanbul, in Egypte; dan schrik ik me wild. Er wordt strategisch geopereerd en deze groepen hebben een enorm potentieel.”

Toch houdt Knoope eraan vast dat ook deze crisis op een dag tot een einde zal komen, net zoals de Koude Oorlog. „Er zal zich hoe dan ook een nieuwe fase aandienen. Maar als je er middenin zit, is het heel moeilijk te voorspellen hoe en wanneer dat zal zijn.”

Vrijdag deel 3: de strategie tegen salafisten.

„Haat tegen het Westen? Moslimhaat!”

Is haat tegen het Westen werkelijk het grootste probleem? In sommige salafistische kringen wordt de zaak precies omgedraaid. De toenemende spanning tussen het Westen en de islam wordt er volledig verklaard vanuit moslimhaat in de westerse samenleving.

Een begaafd voorvechter van die visie is de Hilversumse Fouad el Bouch, alias Abou Hafs. Hij is oprichter van het platform Bewust Moslim en viel, in een lezing eerder deze maand, de vrijheid van het Westen hard aan. Het is volgens hem een vrijheid die niet voor islamitische vrouwen geldt als die zichzelf helemaal willen bedekken.

Volgens El Bouch zullen de voorstanders van deze moslimhaat nooit simpelweg zeggen dat ze de islam haten, maar zullen ze rationele rechtvaardigingen zoeken voor hun haat. Hij trekt de vergelijking met Hitler, die theorieën aangreep op basis waarvan hij de Joden als inferieur beschouwde.

Dat soort theorieën vind je vandaag terug in stellingen als ”de islam is een bedreiging voor de democratie”, stelt El Bouch. Achter die stelling zit volgens hem pure moslimhaat, gevoed door satan.

serie Het Midden-Oosten in de achtertuin

Conflicten in het Midden-Oosten zijn geen ver-van-ons-bedshow meer. Dezelfde denkbeelden die daar hele landen in brand zetten, leven ook hier. Een verkenning in drie delen. Vandaag deel 2: de herkomst van de haat.