Koepelgevangenis De Berg in Arnhem staat sinds twee weken te koop. Het beleid om twee gedetineerden op één cel te huisvesten, leidt tot leegstand in de penitentiaire inrichtingen (PI’s).

De cellen van de van 1994 tot 2005 grondig gerenoveerde gevangenis zijn niet geschikt voor twee man op één cel. De onderhoudskosten zijn hoog en bovendien zit het rupsje-nooit-genoeg van de rijksoverheid altijd dringend om geld verlegen. Staatssecretaris Teeven (Justitie) besloot in 2013 de 3 koepelgevangenissen, die in Arnhem, Breda en Haarlem, af te stoten, net als 27 andere over­bodige detentie-inrichtingen.

Negen gevangenissen

Momenteel staan of komen er maar liefst negen (onderdelen van) gevangenissen te koop. Daaronder zijn andere grote complexen, zoals Grittenborgh in Hoogeveen en Wolvenplein in Utrecht.

De gemeente Leeuwarden nam vorig jaar het huis van bewaring Blokhuispoort over voor 1 euro van het Rijk. Niet alles was zo goedkoop. De verkoop van overtollig vastgoed leverde de staat vorig jaar een aardige grijpstuiver op: 125 miljoen euro.

De afgelopen jaren is met succes een aantal gevangenissen afgestoten. Zo is de voormalige vrouwengevangenis in Zwolle omgedoopt tot sterrenrestaurant. De PI Noordsingel in Rotterdam wordt momenteel omgebouwd tot woonwijk De Tuin van Noord. De oude gevangenis van Roermond is na een complete metamorfose in gebruik genomen als Van der Valk-Hotel Het Arresthuis. Ook in Almelo veranderde het huis van bewaring in een hotel en appartementen.

Nieuwe methode

Om de verkoop te bevorderen, hanteert het Rijksvastgoedbedrijf sinds kort een nieuwe methode: marktinitiatief. De PI in Arnhem is nog eigendom van het ministerie van Justitie, maar een geïnteresseerde partij mag er alvast een bod op doen. Vervolgens doet het Rijksvastgoedbedrijf het complex in de verkoop en kunnen ook andere gegadigden hun offerte uitbrengen.

Over de gewenste opbrengst van het complex houdt woordvoerder Frank Wassenaar van het ministerie van Binnenlandse Zaken stevig zijn kaken op elkaar. Er is een marktconforme taxatie geweest, en het bod mag daar een bepaald percentage aan de onderkant van afwijken, aldus Wassenaar. Ontwikkelaar Rudy Stroink schat het koepelcomplex op 4 miljoen euro.

Eisen

De hoogste bieder krijgt het, mits hij voldoet aan de eisen. Daarom moeten koepelliefhebbers nog even geduld hebben. Het is verstandig om de beslissing van de gemeente Arnhem af te wachten. Die bepaalt in september of oktober wat háár voorkeurs­bestemming is, meldt gemeentewoordvoerder Maarten Post.

„Misschien wil een gemeente er wel jongerenhuisvesting in, en juist geen culturele instelling of horecagelegenheid omdat de parkeergelegenheid in de wijk toch al een probleem is”, zegt Wassenaar.

Er kunnen ook planologische eisen zijn. Zo vormt de koepelgevangenis in Haarlem een barrière tussen het centrum en andere stadsdelen. De gemeente wil dat de nieuwe bestemming die hindernis opheft, aldus Wassenaar.

Maar wie wil zo’n gehorig gebouw hebben? De koepel­gevangenissen in Arnhem, Breda en Haarlem werden in de periode 1882 tot 1886 gebouwd naar een ontwerp van Neêrlands speciale gevangenisarchitect Johan Frederik Metzelaar en zijn zoon en opvolger Willem Cornelis.

Alziend oog

Hun idee was dat één bewaker als alziend oog vanuit het midden alle cellen in de gaten kon houden. Het is een concept dat voor gevangenissen, op één Amerikaans zusje in Pennsylvania na, uniek is op de wereld. Door deze opzet is de koepel een enorme klankkast – en mogelijk daardoor te gehorig voor huisvesting.

Vijf teams van Turkse en Nederlandse universitaire studenten bedachten afgelopen voorjaar een vijftal mogelijke bestemmingen voor de koepelgevangenis in Breda. Momenteel worden er in de bijgebouwen asielzoekers opvangen.

Team 1 bedacht in de koepel een markthal à la Rotterdam. Gezien de huidige malaise van de al bestaande middenstand én de te verwachten herrie door de opbouw van een markt, lijkt dit geen reële optie.

Team 2 en 3 hadden zeer ideële plannen. Het complex zou een ruimte voor publieke ruihandel moeten worden, waar geld verboden is. Of een educatiecentrum op het gebied van duurzaamheid.

Team 4 en 5 stelden een functie als badhuis/zwembad voor. Om het doel te financieren, had team 5 bedacht dat behalve de koepel en directeurswoningen alle andere gebouwen zouden moeten worden verkocht.

Wilde plannen

Andere architecten bedachten dito wilde plannen. Ook kwam het idee langs om de onbekende sport ”tricking” in de koepel te beoefenen. Kernvraag is echter altijd: wie zal dit alles betalen? Bovendien zijn de koepelgevangenissen rijksmonument, dus mag er aan de buitenkant niet al te veel worden verspijkerd.

De Dienst Justitiële Inrichtingen deed jaren geleden onderzoek naar alternatief gebruik van De Berg in Arnhem. Conclusie: het complex is eigenlijk alleen geschikt als gevangenis. Of, zoals het Rijksvastgoedbedrijf in het biedboek ook aangeeft: „penitentiaire inrichting.”