Er zijn meer steden in Nederland waar archeologische vondsten aantonen dat er al 2000 jaar mensen wonen. Maar in Utrecht ligt alle geschiedenis op één plek voor het oprapen. En dat is uniek, zegt Paul Baltus, een van de initiatiefnemers van DOMunder.

Al jaren werkt Baltus samen met Theo van Wijk aan de plannen om de geschiedenis van Utrecht aanraakbaar te maken. „We wisten al dat dit aanwezig was door eerder archeologisch onderzoek op deze plek uit 1949. Het beleid is tegenwoordig dat je vondsten moet laten liggen voor het nageslacht. Maar de grond was hier toch al verstoord. Nu hebben we 400 vierkante meter opnieuw uitgegraven en kunnen bezoekers ter plekke ervaren wat er allemaal aan geschiedenis te vinden is onder het Domplein.”

Een aantal jaren geleden opende in nabijgelegen middeleeuwse kelders al een tentoonstelling over de heropgravingen. In die ruimten begint nu het bezoek aan DOMunder, eerst met een video van negen minuten waarin 2000 jaar geschiedenis de revue passeert, en dan met een introductie op het werk van de archeoloog Van Giffen, die de eerdere opgravingen in het gebied leidde.

Daarna volgt de afdaling naar de opgravingen, via een trapgat midden op het Domplein. Beneden hangen ”slimme zaklampen” klaar, voor elke bezoeker één. De lampen zijn slim omdat ze niet alleen licht geven in de donkere ruimte, maar ook via sensoren verschillende presentaties met licht en geluid activeren. Bezoekers –elk uur mogen er maximaal twintig naar binnen– kunnen aan het begin kiezen of ze de toelichtingen in het Nederlands, in het Duits of in het Engels willen horen.

Sensortje

Links begint een route die langs verschillende opgravingen voert. „Dit hier zijn de fundamenten van de gotische Dom, die tijdens een storm in 1674 deels instortte”, wijst Baltus. „Ze hebben ooit het schip van de kerk gedragen, nu rust het dak van DOMunder erop.” Hij schijnt met zijn zaklamp over een sensortje dat tussen de stenen is geïnstalleerd.

Een groen lampje gaat branden. Door een speakertje dat aan zijn zaklamp hangt, begint een stem zachtjes uit te leggen wat er allemaal te zien is. Onder de pilaren van de gotische Dom liggen de fundamenten van de kathedraal van bisschop Adelbold uit de elfde eeuw, daaronder zijn de resten te zien van het kerkelijk centrum uit de tiende eeuw. En in de klei onder al die fundamenten zijn ook weer verschillende lagen te onderscheiden.

„Kijk”, wijst Baltus, „zie je daar die lagen met oranje en zwart? Toen de Romeinen hier kwamen, bouwden ze op deze plaats eerst houten nederzettingen. Die zijn bij opstanden verschillende keren afgebrand. Dit hier is uit de tijd van de Bataafse opstand van 69.” Een van de zwarte lijnen wordt halverwege onderbroken door een deukje. „Die lijn is de Romeinse weg. In het midden zie je de geul waardoor het regenwater weg kon stromen.”

Baltus activeert met zijn zaklamp een animatie. Op de wand verschijnen de contouren van het hoofdgebouw van de Romeinse commandant, eerst schetsmatig, dan steeds gedetailleerder en met kleur. „Dat gebouw heeft hier gestaan. De restanten van de voorgevel zie je links en rechts nog liggen.” Als de afbeelding voltooid is, vliegen er zelfs wat vogels over. Op de achtergrond klinken geluiden die het dagelijkse leven in de Romeinse nederzetting nog tastbaarder moeten maken.

Aan de andere kant van het pad liggen in het zand rode dakpannen die de Romeinen ter plekke maakten. „Als ze lagen te drogen, liep er nog weleens een hond overheen, kijk maar.” En inderdaad, in een van de stenen staat een duidelijke afdruk van een hondenpoot. Op een andere dakpan zijn zelfs vingerafdrukken te zien, en de afdruk van een Romeinse schoen.

Klimaatbeheersing

Baltus wijst op een onopvallend luchtrooster. „Er zit ontzettend veel techniek in deze ruimte, niet alleen in de presentaties, maar ook in de klimaatbeheersing. We hebben uitgebreid onderzocht hoe we de kwaliteit van de vondsten kunnen bewaren. De temperatuur is nu constant 17 graden, de luchtvochtigheid 75 procent.”

Maar van de bezoekers wordt ook respect gevraagd. Eeuwenoude vondsten liggen langs het looppad letterlijk voor het oprapen. „We hebben veel dingen teruggebracht die hier zijn opgegraven en later in musea terecht waren gekomen”, vertelt Baltus. En er liggen ook nog altijd schatten onder de grond, zoals middeleeuwse grafkelders. „Het is de bedoeling dat we die op een later moment met publiek erbij gaan opgraven. Dat zal wel wat improvisatie kosten, maar het is wel heel mooi om op die manier de archeologie dicht bij de mensen te brengen.”

Aan het plafond hangt een gedeelte van een pijp. „Toen we hier begonnen lag er een netwerk aan leidingen en kabels die we om moesten leggen. Deze hoofdwaterleiding was tot een jaar geleden nog in gebruik.” Ook dit restant van een waterleiding vertelt een verhaal. „Het stadsbestuur heeft deze leiding in de tweede helft van de negentiende eeuw aangelegd tijdens een cholera-epidemie.”

Aan het einde van de route liggen links en rechts allerlei brokstukken van vroegere bebouwing door elkaar: Romeins, romaans en gotisch. „Dit verbeeldt twintig eeuwen bloei en verval. Er is in Utrecht van alles gepasseerd: de komst van de Romeinen, van Willibrord, van Noormannen, stadsbranden, verwoestende stormen, epidemieën. Niets is definitief. Ik vind het mooi om mensen met die gedachte naar huis te laten gaan. Dat alles vergankelijk is.”

Animatie op een stalen gaatjesscherm

In het Utrechtse DOMunder zijn veel technische hoogstandjes verwerkt. Zo maakte een kunstenaar verschillende computeranimaties die laten zien hoe de bebouwing op het huidige Domplein er door de eeuwen heen uitzag.

Die presentaties worden langs de looproute op speciale metalen schermen geprojecteerd. De panelen zijn gemaakt door het Kampense bedrijf MetaDecor.

Bijzonder eraan is dat ze door kleine gaatjes in het metaal op zichzelf al een afbeelding laten zien. Tenminste, als de verlichting erachter aan gaat. Is het licht uit, dan dienen de panelen gewoon als projectiescherm.

MetaDecor kwam eerder dit jaar met een plan om een kogge die in 2011 bij Kampen werd gevonden ondergronds tentoon te stellen.