Eén dorp, 2 gemeenten, 30 enclaves, 2 landen. Met die tekst heet Baarle zijn bezoekers welkom. Zo nu en dan passeren hardrijdende vrachtwagens het welkomstbord. De auto’s hebben opmerkelijk vaak een Belgisch kenteken. Enkele tientallen meters het dorp in prijkt met grote letters boven een winkel het opschrift ”Vuurwerk hier te koop”. De tekst is illustratief voor de grensproblematiek van het dorp. Had het bord elders in Baarle op Nederlands grondgebied gestaan, dan had de verkoper heel snel enkele ambtenaren op de stoep kunnen verwachten.

Vanwege de grillig lopende landsgrenzen heeft het dorp twee gemeentebesturen. Baarle-Nassau bestuurt het Nederlandse deel (zo’n 6500 inwoners), Baarle-Hertog het Belgische deel –zo’n 2500 inwoners. De grensmarkeringen bestaan al sinds 1198 maar zijn in 1995 officieel vastgelegd. Zo zijn er 22 Belgische enclaves in en om het dorp; stukjes België die in Nederland liggen. Andersom zijn er zeven subenclaves in de twee grootste Belgische enclaves. Ook is er één Nederlandse enclave in België.

Turks fruit

Antoon van Tuijl van de Heemkundekring Amalia van Solms geeft graag uitleg over de enclaves. „Kijk”, zegt hij, wijzend naar de aluminiumkleurige doppen op de straat. „Met deze superpunaises wordt de grens gemarkeerd. Zo kun je precies zien wanneer je in België en wanneer je in Nederland bent.” Op de stoep verschaffen witte kruisjes en de afkortingen ”NL” en ”B” de wandelaar duidelijkheid wanneer er een buitenlands uitstapje wordt gemaakt. Voor de inwoners geldt dat de voordeur bepaalt onder welke gemeente je valt. Voor de helderheid bevatten alle huisnummers in het dorp een Nederlands of Belgisch vlaggetje.

De landsgrens loopt soms dwars door gebouwen. Bijvoorbeeld door het Cultuur Centrum Baarle. Medewerkers zetten de regels soms op creatieve wijze naar hun hand, weet Van Tuijl. „In de jaren zeventig werd hier de film ”Turks Fruit” vertoond. In tegenstelling tot in Nederland mocht in België deze film vanwege zijn expliciete seksscènes publiekelijk slechts voor kleine groepen worden gedraaid. Omdat de filmzaal bomvol zat, werd het probleem opgelost door de film vanuit Nederland te projecteren.”

Bij de bouw van een woning wordt de plaats van de voordeur goed uitgekiend, zegt Van Tuijl, wijzend op enkele nieuwbouwhuizen. „De Nederlanders kregen destijds geen vergunning van de Nederlandse overheid. Toen heeft de gemeente Baarle-Hertog gezegd: haal de voordeur een meter naar voren, dan geven wij jullie een vergunning. Dat advies hebben de bewoners opgevolgd. De consequentie is wel dat hun voortuin nu erg klein is.”

Ook bij ongevallen waarvoor hulpverleningsdiensten moeten uitrukken, zorgen de ingewikkelde landsgrenzen weleens voor onduidelijkheid. Op de kruising Kerkstraat/Molenbaan reed een buschauffeur ooit een jongen aan. De aanrijding gebeurde in België, maar de knaap tuimelde de grens over. „Toen moest er uit beide landen een ambulance en politieauto komen”, herinnert Van Tuijl zich. Bij een dodelijk ongeval elders in het dorp gebeurde iets vergelijkbaars. „Het duurde uren voordat de dode kon worden afgevoerd.” Volgens Van Tuijl behoren dergelijke schrijnende gevallen tot het verleden. In grensgevallen is nu afgesproken dat degene die het eerste arriveert de leiding neemt.

Europese gemeente

De vraag hoe een dorp te besturen dat deels op Belgisch en deels op Nederlands grondgebied ligt, is in Baarle al oud. Najaar 2005 publiceerde prof. dr. Ben Hoetjes zijn onderzoeksrapport ”Baarle bijzonder”. Daarin pleitte de toenmalige bijzonder hoogleraar regiobestuur in internationaal perspectief voor een „grensoverschrijdend openbaar lichaam met rechtspersoonlijkheid en bevoegdheden” dat besluiten neemt over zaken zoals noodvoorzieningen en hulpdiensten. Hoetjes vond dat er in deelgebieden van Baarle één nationale wet- en regelgeving moest komen.

Na Hoetjes’ studie gebeurde er lange tijd weinig. Totdat vorig jaar Baarle-Nassau en Baarle-Hertog het rapport dat jarenlang onder in de la lag, afstoften en besloten dat het grensoverschrijdend openbaar lichaam er per 2015 moet zijn. En dat niet alleen. Beide gemeenten willen de samenwerking laten uitmonden in één Europese gemeente dat besluiten neemt voor álle Baarlenaren. Nadat eerder deze maand de Antwerpse gouverneur Cathy Berx en de Brabantse commissaris van de Koning Wim van de Donk hun steun uitspraken voor de plannen, is één Europese gemeente dichterbij dan ooit. Uniek, want een dergelijke gemeente bestaat nog niet.

Ambtelijke fusie

Karel Kerremans, oud-wethouder voor het CDA, is erg blij met de brief van Berx en Van de Donk. Toch is er ook iets wat hem danig dwarszit en dat is dat Baarle-Nassau in oktober heeft besloten om een ambtelijke fusie aan te gaan met Alphen-Chaam en Gilze en Rijen. Daarmee hopen de gemeenten de extra taken die het Rijk vanaf volgend jaar afstoot het hoofd te kunnen bieden. De fusie is geen gelukkige greep, vindt Kerremans. „In juni is besloten dat Baarle-Nassau en Baarle-Hertog in de toekomst één Europese gemeente wordt. Dan is het erg onlogisch om enkele maanden later met andere gemeenten een ambtelijke fusie aan te gaan.”

Kerremans vertegenwoordigt alle verontruste inwoners van Baarle-Nassau die zich zorgen maken om de ambtelijke eenwording. Gevreesd wordt dat het een voorbode is van een gemeentelijke herindeling. Dat vindt men funest voor het dorp. Na de voor hem teleurstellende uitkomst van de raadsvergadering in oktober richtte Kerremans de partij Baarle! op. Komt de oud-wethouder in het college, dan wordt zijn eerste wapenfeit het terugdraaien van de ambtelijke fusie. Ook belooft hij vaart te zetten achter de vorming van de Europese gemeente. Kerremans: „Natuurlijk is een dergelijk bestuur niet van de ene dag op de andere geregeld. Maar nu Noord-Brabant en Antwerpen achter de plannen staan, vind ik dat we dit binnen twee bestuursperioden moeten kunnen regelen.”

Lakmoesproef

Prof. dr. Hoetjes is benieuwd of het Kerremans lukt om de fusieplannen terug te draaien. Volgens de emeritus hoogleraar zijn daar zeker goede redenen voor. „Als Baarle-Nassau gaat samenwerken met Alphen-Chaam en Gilze en Rijen, dan wordt het wel een hele grote broer van Baarle-Hertog. Dan raakt de verhouding uit balans.” Verder vindt Hoetjes dat de bevolking moet worden gehoord. De provincie zou een ambtelijke fusie of gemeentelijke herindeling nooit mogen opleggen. Hoe er met kleine gemeenten wordt omgesprongen is volgens hem „de lakmoesproef van de democratie.”

Of de vorming van één Europese gemeente de bestuursproblematiek in Baarle helemaal oplost, betwijfelt de emeritus hoogleraar. Eén bestuur betekent kiezen voor het rechtsstelsel van één lidstaat. Valt de keuze op Nederlandse wet- en regelgeving, dan kan dat voor Belgen nadelige consequenties hebben en omgekeerd. Meer voordeel ziet Hoetjes in een cultuuromslag tussen de gemeenten. Het komt volgens hem nu nog te vaak voor dat Baarle-Nassau en Baarle-Hertog hun wederzijdse problemen eerst afzonderlijk proberen op te lossen. Vervolgens worden hun bevindingen als voldongen feiten aan elkaar gepresenteerd. Meer overleg vooraf over elkaars vergunningen en beleidsplannen zou al een wereld van verschil kunnen betekenen.

Nog dit voorjaar gaan de provincies Noord-Brabant en Antwerpen om de tafel met Baarle-Nassau en Baarle-Hertog om te praten over de plannen voor één Europese gemeente.

Begin enclaves

De oorsprong van de enclaves in Baarle ligt in 1198. Heer van Breda Godfried II van Schoten schonk zijn gebied –waaronder Baarle– aan hertog Hendrik I van Brabant. Daarmee wilde hij voorkomen dat de Hollandse graaf Dirk VII, die op de streek zat te azen, het gebied met geweld zou veroveren. Enkele jaren later kreeg Godfried de woeste gronden terug van de hertog. Daardoor werd Baarle gesplitst in Baarle onder den Hertog en Baarle onder Breda. Door erfopvolging in 1403 kwam Baarle onder Breda in handen van het geslacht van Nassau. Dit werd het latere Baarle-Nassau.