Niemand waagt het om een kritisch woord of zelfs maar een ongemakkelijke vraag over Mandela te stellen. Je zwijgt, of je wordt verguisd. Mandela is immers onaantastbaar.

Hiervoor zijn meerdere redenen. Mandela vertegenwoordigt voor de wereld alles wat goed is: een geduldige, vriendelijke man die ten onrechte 27 jaar lang voor zijn overtuiging naar de gevangenis werd verwezen door een wrede, racistische regering. Bovendien was hij de man die zijn machtspositie gebruikte om vrede en verzoening te bevorderen toen hij wraak kon nemen.

Zodoende werd hij een wereldwijde icoon. Meer nog: hij was „Gods geschenk aan Zuid-Afrika”, schreef een gereformeerde theoloog in Zuid-Afrika. Anderen hebben hem met Jezus vergeleken, in die zin dat hij iets van Christus’ liefde en ontferming weerspiegelde.

Anderen stelden dat Mandela, die als methodist werd gedoopt maar in het openbaar nooit blijk van geloof heeft gegeven, op z’n minst een uiting was van Gods algemene genade. Daarover kan echter verschillend worden geoordeeld.

Rassenoorlog

Met de meeste loftuitingen over zijn persoon en verzoenende rol kan iedereen het makkelijk eens worden. Hij was inderdaad een bijzonder mens. Een van de grootste in de geschiedenis. Een ander, een duidelijker exponent van de ANC-ideologie had op zijn plek zeker een rassenoorlog ontketend.

Toch zijn er kanttekeningen te plaatsen bij Mandela, kanttekeningen die het eenzijdige beeld dat van hem wordt geschetst, relativeren. Hij heeft, zoals wij allemaal, fouten gemaakt – in zijn privéleven, als politicus en als staatsman. Hoewel hij later is verheven tot een niveau ver boven gewone stervelingen uit, moet zijn grootheid uiteindelijk toch ook aan die fouten worden getoetst.

Toen Mandela president was, kwamen er wetten die de economische positie van zwarten drastisch moesten verbeteren. Negentien jaar later heeft dat slechts een elite van een handvol steenrijke zwarten opgeleverd, terwijl de arme massa nog steeds om brood roept. Hoewel er ook een sterkere zwarte middenklasse is dan in 1994, is dit project toch mislukt.

Mandela was verder president toen de zogeheten ”kaderontplooiing” haar beslag kreeg. Dat hield in dat (zwarte) ANC-leden op typisch communistische wijze op elk denkbare openbare post werden aangesteld. Vandaag de dag erkennen zelfs voormalige ANC-ministers dat dit beleid catastrofaal is geweest.

Deze ideologische verblinding van het ANC onder Mandela en zijn opvolgers heeft een cultuur van corruptie bevorderd; een cultuur die Zuid-Afrika verzwakt. Veel Zuid-Afrikanen hebben er tevergeefs op gewacht dat Mandela hier krachtdadig tegen zou optreden of zijn morele stem zou verheffen toen hij dit als vader des vaderlands allemaal zag gebeuren.

Nog een kras op Mandela’s nalatenschap is dat hij niet duidelijk leidinggaf terwijl tienduizenden, nee, zelfs honderdduizenden stierven aan aids en aanverwante ziektes. De grootste schuld voor dit domme beleid van ontkenning ligt natuurlijk bij Mandela’s feitelijke premier en latere president Thabo Mbeki en de onbekwame ministers van Volksgezondheid. Maar Mandela had meer kunnen doen. Daarvoor beschikte hij immers over het morele kapitaal.

Ook het toekennen van eerbewijzen aan bedenkelijke figuren als de Libische leider Gaddafi, de steun aan mensen als president Mugabe van Zimbabwe en nauwe banden met landen waar de christelijke kerk werd onderdrukt, is het gevolg van een antiwesterse ideologische koers die het ANC onder Mandela inzette en door zijn opvolgers is voortgezet.

Deze en andere politieke fouten wissen niet uit dat Mandela een warme persoonlijkheid was. Maar ze onderstrepen wel een andere kant van zijn persoonlijkheid en ideologie. Hij kon koud en onverbiddelijk zijn. Hij was een politicus die floreerde in de links-revolutionaire kringen.

De nieuwe Zuid-Afrikaanse grondwet die in 1996 onder Mandela werd aanvaard, is een voorbeeld van secularisme. Voor velen is dat een aanduiding van volwassenheid, democratie en vrijheid, maar voor veel christenen (zowel zwart als blank) betekenen deze nieuwe, soms overdreven vrijheden een stap terug, omdat ze niet gepaard gaan met geestelijke en politieke volwassenheid.

Hekserij

Zuid-Afrika is een land met de uiterlijke schijn van een westerse democratie. Tegelijk is het ook een Afrikaans land waar jaarlijks 17.000 (!) moorden plaatsvinden. Hekserij en voorouderverering komen er nog steeds veel voor. Ook is er nog enorme ongelijkheid die de stabiliteit van de staat bedreigt.

Dit is het land dat Mandela heeft achtergelaten. Niet omdat hij deze situatie heeft geschapen, maar omdat hij als feilbaar mens te veel ideologische gebreken heeft gehad om het land op het spoor van duurzame voorspoed te krijgen.

Uiteindelijk was Mandela geen verlosser.

De auteur is hoogleraar communicatiestudies aan de Noordwes-Universiteit in Potchefstroom (Zuid-Afrika) en gemeenteraadslid voor de Demokratische Alliantie in Tlokwe (Potchefstroom).

Angst voor het Zuid-Afrika na Mandela

Hoe moet het met Zuid-Afrika na Mandela? Velen houden hun hart vast over de toekomst van het land na de dood van het icoon van de regenboognatie.

Het is december. Op Robbeneiland, voor de kust van Kaapstad, brandt de zon ongenadig op de toeristen die in de bus stappen voor een korte rondrit over het gevangeniseiland. Camera’s bungelen op de buiken, bezwete handen omklemmen halfvolle waterflesjes.

Halverwege de rit kijkt de gids vragend de bus rond. Hij wil weleens weten wie er behalve Mandela nog meer iets betekend heeft voor de afschaffing van de apartheid en het ANC. „Namen?” vraagt hij. „Weet iemand namen?” Er gaat aarzelend een vinger omhoog: de naam van de anglicaanse aartsbisschop Desmond Tutu klinkt. Die wordt met een korte knik geaccepteerd. „Meer?” Een vragende blik. „Walter Sisulu? Chris Hani?”, oppert de gids vervolgens zelf. „Bekend? Albert Luthuli?”

Er is de gidsen op Robbeneiland kennelijk veel aan gelegen het publiek wat meer bij te brengen over de strijd tegen de apartheid dan het levensverhaal van Mandela, de bekendste gevangene op het eiland. Hoewel Mandela’s rol in de strijd moeilijk te overschatten is, droeg hij de strijd tegen het blanke bewind niet alleen, is de boodschap.

Hetzelfde geldt voor het Zuid-Afrika na de eerste vrije verkiezingen van 1994. Voor velen is de cohesie van de nieuwe regenboognatie nauw verbonden met de persoon van Mandela. Dat hij alweer veertien jaar lang president af is, doet daar niet van af.

Veel Zuid-Afrikanen houden dan ook hun hart vast over de toekomst van Zuid-Afrika nu Mandela overleden is. Sommigen vrezen een burgeroorlog, anderen ten minste verdere versplintering van het uiterst verdeelde ANC. Het simpele feit dat Mandela nog leefde, zou rivalen binnen de partij ervan hebben weerhouden de twisten al te zeer op de spits te drijven.

De eerste jaren na de val van de apartheid waren jaren van hoop. Er kwam geen afrekening met blanken, zoals in het buurland Zimbabwe. De zwarte middenklasse begon te groeien.

Inmiddels ziet Zuid-Afrika er echter heel anders uit en kent het land grote economische, raciale en sociale problemen. Het ANC staat voor velen gelijk aan corruptie en twisten. President Jacob Zuma is verwikkeld in corruptieschandalen en staat niet bekend om een ingetogen levensstijl. „Een nieuwe generatie leiders heeft haar erfenis van inclusiviteit, onbaatzuchtigheid en gematigdheid in gevaar bracht”, schreef een Amerikaanse krant gisteren.

Zuid-Afrikadeskundige Ineke van Kessel van het Afrika-Studiecentrum in Leiden gaf gisteren tegenover het ANP aan dat de dood van Mandela Zuma weleens goed uit kon komen, omdat het de aandacht afleidt van een kritisch rapport over het peperdure huis van Zuma. „Zuma en het ANC doen er alles aan om het rapport onder het tapijt te vegen”, aldus Van Kessel.

De deskundige wees op de verscheurdheid van het ANC en zei te verwachten dat iedere factie haar eigen draai aan de dood van Mandela zal geven. „Voor Zuma is dit de uitgelezen kans om te benadrukken dat het om de opbouw van de natie en om verzoening gaat en dat men zich niet moet laten afleiden door kleine zaken.” Volgens Van Kessel zal de gezamenlijke rouw om Mandela nu zorgen voor gesloten rijen. „Iedereen, ook de oppositie, snapt dat het nu niet het moment is om het over corruptie te hebben.”

Op de (iets) langere termijn keren de problemen echter als een boemerang terug. Dan komt het aan op de werkelijke doorleving van Mandela’s erfenis.