De huidige droogte zet Rijkswaterstaat en de waterschappen op scherp. „Welk weer krijgen we? Hoeveel regen gaat er vallen, hoeveel regen valt er in het stroomgebied van de grote rivieren Rijn en Maas? Hoeveel komt er daarvan ten slotte ons land binnen?” zo vatte Gerard van Vliet gisteren de onzekerheden samen in het watermanagementcentrum van Rijkswaterstaat in Lelystad. Van Vliet is voorzitter van het Landelijk Coördinatiecentrum Waterverdeling, een commissie van Rijkswaterstaat die in actie komt bij droogte of lage waterstanden in de rivieren.

Tijdens droog en warm weer kan er van alles misgaan: het waterpeil in de grote rivieren kan sterk dalen, er kan een tekort aan koelwater ontstaan voor grote elektriciteitscentrales, veendijken kunnen uitdrogen en bezwijken, veengronden kunnen onomkeerbaar inklinken, het oppervlaktewater kan flink opwarmen, waardoor blauwalg en botulisme welig kunnen tieren en langs de kust kan het grondwater verzilten door binnendringend zeewater.

Rijkswaterstaat wacht uiteraard niet tot het zover is gekomen, voordat de dienst met maatregelen komt. Zodra er sprake is van extreme droogte komt het Landelijk Coördinatiecentrum Waterverdeling met een droogtebericht. Dat was maandag het geval.

„Van een opschaling naar een hoger risicoprofiel is nu echter nog geen sprake”, stelt Van Vliet. „De aanvoer van de Rijn ligt met 1600 kubieke meter per seconde ruimschoots boven de 1200 kubieke meter die wij als grens hanteren om in te grijpen. Wel houden we risicogebieden goed in de gaten. De stuwen bij Driel zijn daarom dicht en de water­afvoer van de grote rivieren via het Haringvliet is ook beperkt, terwijl we het waterpeil in het IJsselmeer alvast verhogen.”

Ondanks dat er geen sprake is van watertekort, zijn er wel beregeningsverboden afgekondigd,met name in het oosten en zuiden van Nederland. Dat heeft ermee te maken dat Nederland twee watersystemen kent, legde Cees van Bladeren, beleidsmedewerker van de Unie van Waterschappen, gisteren uit.

„Het westen en noorden liggen laag en zijn afhankelijk van de wateraanvoer door de grote rivieren. Die gebieden hebben hoofdzakelijk te maken met het binnendringen van zout kwelwater. Als er genoeg aanvoer is door de grote rivieren, kunnen de westelijke en noordelijke gebieden het binnendringende zoute water gemakkelijk wegspoelen. De hooggelegen gebieden moeten het echter doen met regenwater. Ze kunnen proberen dat vast te houden door stuwen in sloten te sluiten, maar op is op. Hier beginnen de eerste problemen zichtbaar te worden.”

De waterschappen Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Hoogheemraadschap Holland Noorderkwartier en Hoogheemraadschap Delfland zijn maandag begonnen met de inspectie van veendijken, weet Van Bladeren. „Die zijn nu nog niet problematisch, maar we houden ze uitermate scherp in de gaten sinds er in 2003 bij Wilnis een uitgedroogde veendijk doorbrak.”

Wanneer het droogteprobleem nog nijpender wordt, kan Rijkswaterstaat het risiconiveau opschalen naar ”dreigend watertekort”. Een van maatregelen is dan het sluiten van de stuwen in de Rijn bij Amerongen en Hagestein. Daardoor stroomt er meer water naar de IJssel en de Waal. Ook sluit dan de Haringvlietdam, waardoor het water uit de grote rivieren via de Rotterdamse haven de regio Rijnmond in stroomt om verzilting van het achterland tegen te gaan. Verder moeten veendijken worden beregend om het uitdrogen en doorbreken tegen te gaan, er komen beregeningsverboden en oppervlaktewater moet worden doorgespoeld om uitbraken van giftige blauwalg of botulisme te voorkomen. Bij het Volkerak-Zoommeer is dat maandag al een keer gedaan.

Het kan nog erger: een ”feitelijk watertekort” of zelfs een ”(dreigend) watergebrek”. Dan moet het beschikbare water worden verdeeld. Daarbij krijgen veiligheid, drinkwater en energievoorziening voorrang boven alle andere activiteiten. „Het moet echter wel een heel bijzondere zomer worden, wil de drinkwatervoorziening in gevaar komen”, meent Van Bladeren. Maar dat schepen in konvooi de rivier over moeten omdat er alleen eenrichtingsverkeer mogelijk is, is bij aanhoudende droogte geen utopie”, stelt Van Vliet.

„Dat soort ingrijpende maatregelen neemt Rijkswaterstaat echter niet op eigen houtje. We overleggen daarvoor met de 25 waterschappen en de 24 veiligheidsregio’s. Daarnaast kan het nodig zijn dat de minister een besluit moet nemen”, aldus Van Vliet.

Of het zover komt? Voorlopig blijft het droog, aldus Jos Diepeveen van het KNMI gisteren. Het grootste deel van de neerslag in juli viel afgelopen vrijdag en zaterdag, „Toen viel er lokaal 30 tot 50 millimeter. Dat was echter een druppel op de gloeiende plaat: de regen loste de ergste droogte tijdelijk op.” Gemiddeld viel er de hele maand niet meer dan 34 millimeter, terwijl 81 millimeter normaal is. „Het is dus droger dan gemiddeld.”

Gewoonlijk is er in de zomermaanden altijd een neerslagtekort: er verdampt meer dan erbij komt door regen. Deze maand kampt echter met een groter neerslagtekort dan normaal, al is dat met 115 millimeter niet extreem veel meer dan het gemiddelde van 100 millimeter.

Zo droog als in het extreme jaar 1976 –met een neerslagtekort van bijna 350 millimeter– is het echter nog lang niet; zelfs 2011 was nog droger dan nu het geval is, laat Diepeveen zien aan de hand van grafieken.

Of er deze zomer nog records gebroken gaan worden, weet Diepeveen niet. „Tot en met vandaag is het wat koeler weer, maar vanaf morgen gaan de temperaturen sterk omhoog. Vrijdag verwachten we met 35 graden Celsius een extreem warme dag. Daarna komt er volgens onze computermodellen koeler weer met temperaturen van 20 tot 25 graden Celsius.” Uit langetermijnverwachtingen van neerslag in de Europa volgt dat de hoeveelheid neerslag over heel juli nauwelijks zal afwijken van de normale situatie.

Als het klimaat de komende decennia echt gaat veranderen, zal Nederland vaker te maken krijgen met droge zomers, verwacht Van Bladeren. „Wat dat betreft is de huidige situatie een goede vingeroefening.”