Vorig jaar gingen 36 nieuwe lokale cameraprojecten van start in 32 gemeenten, zo blijkt uit onderzoek van de DSP-groep, een onafhankelijk onderzoeks- en adviesbureau dat sinds 1984 advies geeft aan overheid, instellingen en bedrijven over onder meer cameratoezicht. Uit dezelfde analyse komt naar voren dat vijf gemeenten vorig jaar hebben besloten de stekker uit de camera’s te halen. Een ruwe schatting van de DSP-groep leert dat intussen zo’n 150 gemeenten camera’s inzetten.

De meeste gemeentelijke camera’s worden opgehangen in uitgaansgebieden. Andere populaire locaties zijn bedrijventerreinen. Zo investeerde Zutphen 900.000 euro in cameratoezicht in een industriegebied.

Gemeenten die kozen voor uitbreiding van cameratoezicht waren onder meer Amsterdam, Den Haag, Amersfoort, Amstelveen, Enschede, Haarlem en Zwolle. Daarnaast zijn kleinere gemeenten als Dalfsen, Culemborg, Laren, Medemblik, Nijkerk en Westervoort er voor het eerst mee begonnen.

In vijf gemeenten waren incidenten de aanleiding om te kiezen voor camera’s. In Hilversum, nadat zich enkele gewelddadige incidenten in het uitgaansgebied hadden voorgedaan. Amersfoort koos voor het ophangen van camera’s na een serie aanrandingen. In Den Haag waren camera’s het antwoord op een schietpartij. Voor de gemeente Winschoten was een pyromaan de reden om op korte termijn opnameapparatuur op te hangen.

Gemeenten nemen echter niet alleen hun toevlucht tot meer vaste camera’s. Ze zetten steeds vaker tijdelijke en flexibele camera’s in bij allerlei evenementen zoals tijdens de kermis, rond Koninginnedag of de jaarwisseling. Tot op heden was dat niet toegestaan en bleven camera’s altijd meerdere jaren hangen. Voor elke verplaatsing moest het gemeentebestuur een nieuw besluit nemen, vaak in overleg met de gemeenteraad.

Het kabinet heeft eind vorig jaar een wetsvoorstel ingediend om de inzet van flexibele camera’s te vereenvoudigen. Binnenkort neemt de Tweede Kamer daarover een besluit.

Uitgaansleven

Het is gemeenten er alles aan gelegen om het uitgaansleven in goede banen te leiden. Een veilige binnenstad trekt meer bezoekers en dat is dan weer goed voor de lokale economie, zo is de redenering. Alcoholmisbruik, wildplassen, handtastelijkheden en vechtpartijen zijn geen visitekaartje voor de stad. Bewakingscamera’s moeten dat soort praktijken tegengaan.

De vraag is echter of cameratoezicht wel bijdraagt aan een veilig uitgaansgebied en of bezoekers zich er daadwerkelijk op hun gemak voelen. Opvallend is dat evaluaties van cameratoezicht bij diverse gemeenten nogal uiteenlopen (zie kader).

Over de effecten van cameratoezicht in het algemeen is nauwelijks iets te zeggen, waarschuwt stadsgeograaf Jelle Brands. Hij doet onderzoek naar de beleving van veiligheid in de openbare ruimten van uitgaansgebieden en de manieren waarop toezicht die beleving beïnvloedt.

Om te achterhalen of cameratoezicht in bepaalde situaties werkt, is het vooral van belang om te kijken wat gemeenten ermee willen bereiken, zegt Brands, die in onder meer Rotterdam, Utrecht en Groningen onderzoek deed. „Het valt me op dat mensen vaak niet weten of en waar er camera’s hangen. Bovendien is de kennis over de mogelijkheden van camera’s beperkt. De meeste burgers denken dat ze slechts een rol spelen bij de registratie of opsporing van strafbare feiten. Ze beseffen niet dat medewerkers in controlekamers met behulp van camera’s live in de gaten houden wat er zich op straat allemaal afspeelt.”

Bij opstootjes op straat of bedreigingen blijken de meeste mensen veel meer waarde te hechten aan bijvoorbeeld de aanwezigheid van politie. Als burgers in hachelijke situaties belanden, hebben ze niet het gevoel dat de camera’s hen zullen helpen, maar stellen ze vooral prijs op de aanwezigheid van een agent. Camera’s vergroten het veiligheidsgevoel van de burger dus niet zozeer in directe zin, concludeert Brands.

Camera’s blijken echter wel een nuttig middel om hulpdiensten te waarschuwen en naar plekken te sturen waar de boel uit de hand dreigt te lopen of waar het misgaat. Daarom ziet Brands een rol weggelegd voor mobiele camerasystemen bij speciale evenementen –kermis, concerten– en feesten.

Risico’s

Ongerust over de inzet van camera’s door gemeenten is burgerrechtenactivist Rejo Zenger vooralsnog niet. Hij betwijfelt echter het nut ervan. „Nooit is wetenschappelijk aangetoond dat cameratoezicht bijdraagt aan de veiligheid. De evaluaties van diverse gemeenten zijn niet onverdeeld positief. Het effect van cameratoezicht is lastig te meten. Om de openbare orde en veiligheid te waarborgen, nemen gemeenten meestal een heel pakket aan maatregelen, waaronder de inzet van camera’s. Onduidelijk is in hoeverre de apparaten op zichzelf bijdragen aan de veiligheid.”

Zenger signaleert dat cameratoezicht steeds meer gecentraliseerd wordt. Hij verwijst naar Amsterdam, waar burgemeester Van der Laan vorige maand een centrale opende waar de politie alle gemeentelijke videocamera’s van Amsterdam en Amstelveen bekijkt. Ook hier zijn de risico’s van inbreuk op de privacy beperkt, meent Zenger. „Anders wordt het als de politie de beelden opslaat of als gemeenten slimme camera’s met bijvoorbeeld gezichtsherkenning inzet. Dat zou kunnen betekenen dat ze op basis van gezichtsdetectie iemand de toegang tot een bepaald gebied of openbaar vervoer kunnen weigeren.”

Effecten cameratoezicht

Evaluaties van cameraprojecten laten zien dat de vraag of cameratoezicht werkt niet met een simpel ja of nee beantwoord kan worden. De onzekere effecten van cameratoezicht zijn ook internationaal al lang bekend. Twee Britse deskundigen concludeerden in een bespreking van strategieën voor criminaliteitspreventie in 2010 dat cameratoezicht alleen in specifieke omstandigheden effectief is. Zo kunnen camera’s in parkeergarages de voertuigcriminaliteit tegengaan. Maar naar de exacte omstandigheden waaronder cameratoezicht optimaal werkt, blijft het gissen.

AMSTERDAM: Het cameratoezicht in Amsterdam heeft volgens onderzoekers van de DSP-groep „geen eenduidig effect” op de veiligheid. Dat betekent niet dat cameratoezicht in de twintig geëvalueerde buurten volstrekt nutteloos is. Het aantal door de politie geregistreerde incidenten is in zes gebieden met camera’s gelijk gebleven en in vier gebieden gestegen. In tien ervan is de geregistreerde criminaliteit gedaald.

De overlast en criminaliteit die bewoners en bezoekers van de buurten ervaren zijn in zes cameragebieden gedaald. In zes andere gebieden wordt een toename van de problematiek ervaren. Van twaalf gebieden is er geen of een onbekend effect.

De onderzoekers blijven voorzichtig in hun conclusies, omdat in de meeste cameragebieden in Amsterdam geen nulmetingen zijn gedaan. Daardoor is een verantwoorde meting van het effect onmogelijk.

AMERSFOORT: De gemeente Amersfoort deed vorig jaar onderzoek naar de meerwaarde van publiek cameratoezicht op verschillende locaties in de stad. Van de zeventien camera’s blijken de zeven exemplaren in het uitgaansgebied van de binnenstad het effectiefst. De meerwaarde van de overige camera’s, waaronder de twee op het Stationsplein, kon niet worden aangetoond.

De afgelopen twee jaar registreerden de politie en toezichthouders in totaal 1100 incidenten tijdens het live bekijken van de camerabeelden. Ruim 80 procent van de incidenten had plaats in het uitgaansgebied. De politie heeft bij 145 incidenten dankzij de camerabeelden één of meer verdachten kunnen aanhouden of bekeuren. Bij zo’n 250 incidenten kon de politie dankzij de livebeelden corrigerend optreden.

BERGEN OP ZOOM: De gemeente Bergen op Zoom concludeerde vorig jaar dat cameratoezicht effectief lijkt en heeft geleid tot het (tijdig) signaleren van onregelmatigheden én tijdig ingrijpen. Cameratoezicht draagt volgens de politie vooral bij aan efficiëntere handhaving en toezicht tijdens de openingstijden van de horeca in het weekend. Het openbaar ministerie maakt regelmatig gebruik van camerabeelden bij het vervolgen van verdachten. Ook de ondernemers in het centrum blijken grotendeels tevreden over het cameratoezicht.

Toch zijn er ook punten van kritiek. Ondernemers ergeren zich aan defecte camera’s en de soms gebrekkige communicatie met de politie. Bewoners zien cameratoezicht als een maatregel die bijdraagt aan meer veiligheid op straat. Ruim twee derde van hen is uitgesproken voorstander van cameratoezicht.

BELGIË: Camera’s halen wel degelijk iets uit, zeggen onze zuiderburen. In België verscheen deze week een studie van het Instituut voor Psychosociale Opleiding (Ipsoc), dat in zeven Belgische steden onderzoek deed naar het preventieve afschrikeffect van camera’s in de openbare ruimte. De belangrijkste conclusies van Ipsoc op een rij:

• In buurten met camera’s daalt de overlast. Maar ook het aantal diefstallen, beschadigingen en zelfs de gevallen van fraude en bedrog gaan omlaag.

• Het preventieve effect van de camera’s is het sterkst als het gaat om overlast.

• Op geweld en bedreiging hebben camera’s geen effect, vermoedelijk omdat deze misdrijven het gevolg zijn van impulsief gedrag.

• Burgers geloven in het nut van camera’s en hebben niet het gevoel dat ze een bedreiging voor de privacy zijn.

• Op plaatsen waar camera’s hangen én in de buurten daaromheen voelen de mensen zich veiliger.

• Het belangrijkste positieve gevolg van cameratoezicht is dat de politie gerichter kan optreden. Voorwaarde is wel dat de politie de beelden live bekijkt.

• Camera’s werken optimaal op plekken waar echt iets aan de knikker is. Daarom zijn verplaatsbare, mobiele camera’s efficiënter dan een vast cameracircuit.

Gekleurde berichtgeving

Dagbladen berichten vooral positief over cameratoezicht. Dat blijkt uit een media-analyse van TNO-onderzoeker Frank van het Veld op basis van 24.000 krantenartikelen. Hij concludeert dat 76 procent van de berichten een positieve toonzetting heeft, omdat de focus ligt op anekdotische verhalen over effectieve opsporing en de bewering dat cameratoezicht helpt tegen onveiligheidsgevoelens, diefstal en hangjongeren. De berichtgeving is tien keer zo vaak positief als negatief, terwijl het wetenschappelijk gezien onduidelijk is of cameratoezicht wel zo effectief is.

Live view

Behalve voor de bewaking van de openbare orde, zetten gemeenten ook camera’s in om winkelcriminaliteit te bestrijden. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft al haar leden eind vorig maand per brief uitgenodigd deel te nemen aan het project Live View. Het innovatieve camerasysteem zorgt ervoor dat de politie via bewakingscamera’s direct kan meekijken tijdens een overval op een winkel of horecaonderneming. Live View stuurt een overvalmelding van een aangesloten winkel of bedrijf door naar de particuliere alarmcentrale. Als die oordeelt dat er sprake is van een overval, krijgt de centralist in de politiemeldkamer direct de livebeelden te zien. De politie kan een inschatting van de situatie maken en in actie komen. Volgens minister Opstelten van Veiligheid en Justitie vergroot Live View de pakkans van overvallers.

Camera’s in ov

Gemeenten zijn niet de enige instanties die camera’s inzetten. Ook ov-bedrijven maken er op grote schaal gebruik van. Een overzicht.

Schiphol: 1400 stuks.

NS: 4200 stuks (3500 op stations, 700 in treinen).

Arriva: 1113 stuks (100 in treinen, 1000 in bussen en 13 op de veerboten).

GVB Amsterdam: 2628 stuks (780 in metro(stations), 1019 in de trams, 775 in de bussen en 54 op de veren).

RET Rotterdam: 6000 stuks.

Connexxion: 1900 stuks.

Veolia: 1800 stuks.