Volgens de minister-president was geen andere conclusie mogelijk toen in een gesprek met Wisse Smit, vorige week vrijdag, bleek dat zij hem in juni dit jaar niet de waarheid had verteld over haar verhouding met de in 1991 doodgeschoten Bruinsma. „Tegen onwaarheid is geen kruid gewassen”, aldus Balkenende.

De premier moest vorige week vaststellen dat Wisse Smits contacten met Bruinsma „intensiever” waren dan ze eerder had gezegd. In 1989 was sprake van „vriendschap”, gaf de verloofde van Johan Friso een week geleden toe. Daarna, toen ze zich bewust werd van Bruinsma’s criminele activiteiten, bleef zij hem nog anderhalf jaar „met enige regelmaat zien.” Eerder dit jaar beweerde Wisse Smit nog dat zij het contact met de maffiabaas in die tijd al had verbroken.

Prins Johan Friso was sinds het najaar van 2000 op de hoogte van Mabels vriendschap met Bruinsma. Omdat zij niet betrokken was geweest bij diens criminele activiteiten en het geen liefdesrelatie betrof, zag hij geen beletsel voor een huwelijk. Om geen „pijnlijke herinneringen” op te rakelen besloten de twee zo weinig mogelijk details aan de premier en de Koningin bekend te maken over Mabels verleden. Wisse Smit sprak Balkenende in juni drie keer.

Het paar schrijft in een brief aan Balkenende dat het „een ernstige fout” heeft gemaakt door niet onmiddellijk het hele verhaal te vertellen. Deze beslissing was „naïef en onverstandig.” Ze erkennen hun fout en aanvaarden de consequenties. Om verdere „schade te voorkomen” trekken ze hun wens voor een toestemmingswet in. Het paar, dat nog steeds het voornemen heeft volgend jaar april te trouwen, biedt het kabinet en de Koningin „oprechte verontschuldigingen” aan.

Balkenende noemde de gang van zaken vrijdag „niet goed voor het Koninklijk Huis.” Van een crisis wilde hij niet spreken, maar voor de Koningin, die evenmin de hele waarheid te horen heeft gekregen, zijn de afgelopen dagen „niet de makkelijkste” geweest.”

Volgens de premier was bij zijn voorganger Kok in 2001 al bekend dat Wisse Smit de crimineel Bruinsma kende. De veiligheidsdienst AIVD (de vroegere BVD) heeft vorig jaar onderzoek gedaan naar haar antecedenten. Daaruit kwamen, net als uit het onderzoek kort voor de huwelijksaankondiging in juni dit jaar, geen bezwarende feiten naar voren. Nu die er wel zijn, lijkt de AIVD nieuwe averij te hebben opgelopen.

Het was opvallend dat de premier de verantwoordelijk voor de onderzoeken vrijdag nadrukkelijk legde bij VVD-minister Remkes van Binnenlandse Zaken. Hij laat de AIVD overigens niet vallen. De dienst moest werken binnen de marges van de wet, zei hij. „De AIVD is geen soort KGB die alle mogelijke methoden gebruikt.”

De Tweede Kamer is veel kritischer en wil snel worden bijgepraat over het AIVD-onderzoek. Volgens misdaadverslaggever Peter R. de Vries, die de affaire-Wisse Smit door een tv-uitzending in de publiciteit heeft gebracht, heeft de inlichtingendienst „te veel in eigen gelederen naar informatie heeft gezocht en niet in criminele kringen.”

Overigens loopt het AIVD-onderzoek naar Wisse Smit, dat op 3 oktober startte, nog steeds. Het zal nog worden afgerond omdat Wisse Smit „door haar huwelijk gaat behoren tot de koninklijke familie en dus directe toegang heeft tot het staatshoofd.”

De meeste partijen in de Tweede Kamer reageerden vol lof op het optreden van Balkenende. Volgens fractieleider Van Aartsen van de VVD heeft hij door zijn snelle optreden een crisis in de monarchie voorkomen. Behalve veel lof was vrijdagavond voor het eerst ook kritiek te beluisteren op de rol van Balkenende en op minister Remkes van Binnenlandse Zaken. D66-leider Dittrich vindt dat beiden verantwoordelijkheid dragen voor het gebrekkige AIVD-onderzoek. Naar verluidt zou de dienst opdracht hebben gekregen tot een beperkt onderzoek. Dat kan Balkenende en Remkes duur komen te staan. Prins Johan Friso verdwijnt straks uit de lijn van troonopvolging. Hij is nu nog tot zijn huwelijk derde in die lijn, na de baby van kroonprins Willem-Alexander en Máxima. Constantijn neemt die plek na het huwelijk van het paar over.