Waarom hamert Plasterk op herindeling van gemeenten?

In het regeerakkoord is vastgelegd dat gemeenten de komende jaren fors meer taken moeten overnemen van het Rijk, onder meer op het gebied van jeugdzorg, werk en zorg voor langdurig zieken en ouderen. Om die taken beter te kunnen uitvoeren, wil het kabinet dat gemeenten groter worden. Momenteel gaat er jaarlijks 18 miljard euro naar gemeenten en in de toekomst zal dat door decentralisatie van rijksbeleid 34 miljard euro zijn.

Grotere gemeenten leiden tot kostenbesparingen, meent het kabinet. Maar klopt dat ook?

Het is nog maar de vraag of gemeentelijke herindelingen leiden tot kostenbesparingen. Twee wetenschappers van het Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden van de Rijksuniversiteit Groningen stelden eind vorig jaar in deze krant dat de uitgaven van gefuseerde, grotere gemeenten juist sterker stijgen dan van gemeenten die niet zijn samengaan. Tot enkele jaren na de fusie liggen de uitgaven van gefuseerde gemeenten 10 tot 20 procent hoger dan in de oude situatie, concludeerden de onderzoekers.

Bovendien ligt het voor de hand dat grote gemeenten relatief logge organisaties zijn. In kleine gemeenten zijn de lijnen korter, waardoor besluiten sneller tot stand kunnen komen.

Critici van lokale herindelingen wijzen erop dat fusies in het verleden over het algemeen op fiasco’s zijn uitgedraaid. Zo zou de bestuurskracht nauwelijks groter en het ambtelijk apparaat niet beter zijn geworden, ondanks specialisatie en hogere salarissen. Bovendien is de betrokkenheid van de burger afgenomen. Opkomstcijfers bij raadsverkiezingen daalden en de kloof met het lokale bestuur groeide. Bovendien verslechterde in veel gevallen de financiële positie van een fusiegemeente.

Wat betekent een herindeling voor het christelijk gehalte van een gemeentebestuur?

In gemeenten waar de confessionele partijen al jaren een meerderheid vormen, leven doorgaans veel bezwaren tegen een fusie. Niet onterecht, want het is te vrezen dat het christelijk gehalte van een gemeente bij samenvoeging met een meer seculiere grote ‘buurman’ verwatert. Voor het CDA lijken de druiven het zuurst. Uit een onderzoek van Binnenlands Bestuur in 2010 blijkt dat de partij door herindeling –los van de gevolgen voor de gemeenteraadsfractie– de meeste wethouders en burgemeesters verliest.

Niet altijd pakt een fusie slecht uit voor vanouds confessionele gemeenten. De SGP in het Zuid-Hollandse Katwijk was in 2005 ronduit negatief over een fusie met Valkenburg en Rijnsburg, omdat het vreesde dat daardoor de identiteit van de diverse dorpen te zeer werd aangetast. Tot ieders verrassing echter behaalde de SGP vijf zetels, zelfs twee meer dan verwacht. De SGP kwam in het college en zette daardoor nadrukkelijk haar stempel op het beleid.

Krap vijf jaar later behield de SGP bij de lokale verkiezingen weliswaar haar vijf zetels, maar kwam ze voor het eerst in veertig jaar niet in het college. De fusie was daar wel degelijk debet aan, analyseerde SGP-fractievoorzitter W. J. van Duijn later. „Qua opvattingen, stijl van besturen en persoonlijke verhoudingen staan wij op goede voet met het CDA uit het oude Katwijk. De CDA’ers uit Valkenburg en Rijnsburg zijn het echter niet gewend met SGP’ers om te gaan. Daardoor is de vanzelfsprekende voorkeur van het CDA voor de SGP als coalitiepartner weg”, aldus Van Duijn vorig jaar in deze krant.

De fusie begin dit jaar van de gemeenten Graafstroom, Nieuw-Lekkerland en Liesveld tot de nieuwe gemeente Molenwaard pakte voor zowel CDA als SGP goed uit. De SGP behaalde net geen zesde zetel, terwijl ze in de afzonderlijke gemeenten nooit meer dan vier zetels had. Ook het CDA groeide. De CU verloor echter een aantal stemmen.

Ook in de nieuwe gemeente Goeree-Overflakkee werd de SGP de grootste partij. SGP-leider Van der Staaij twitterde daarop: „Bijzonder dat bij herindelingsverkiezingen SGP in twee van de drie gemeenten grootste partij is geworden. Kabinet wil meer herindelingen :).”