Er is een belangrijk verschil tussen algemene en christelijke spiritualiteit, zegt dr. Bosch, predikant van de protestantse gemeente te Zeist en kenner van de Nadere Reformatie. „In christelijke spiritualiteit blijft het onderscheid tussen God en mens steeds duidelijk, terwijl dat bij spiritualiteit in het algemeen nogal eens wegvalt. Maar naast de afstand tot God is er toch ook de nabijheid, verwondering en blijdschap dat we toch „van Gods geslacht” mogen zijn, zoals Paulus dat zegt.”In de term spiritualiteit zit het woord ”spiritus”, Geest. „Bij spiritualiteit gaat het om de beleving van de band tussen God en mens. Maar ook om het níét beleven van deze band. „Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten? Spiritualiteit blijft iets persoonlijks, een geheimenis. Ik zal mijn ongelovige vrienden en familieleden nooit kunnen uitleggen hoe ik het geloof beleef. Spiritualiteit is geen kistje dat je zomaar opendoet.”

Christelijke spiritualiteit is echter nooit alleen maar naar binnen gericht, aldus dr. Bosch, maar ook naar God en de medemens. „Ons hoofd is in de hemel en onze voeten zijn op de aarde. Het gaat om liturgie, om gebed, én om praxis. Je ziet dat al in de psalmen en in een beweging als de moderne devotie. In de christelijke spiritualiteit is een godzalig leven heel belangrijk.”

Bruidsmystiek

De gemeenschappelijke bron van de christelijke spiritualiteit is de Bijbel, maar christenen legden de eeuwen door verschillende accenten, zegt dr. Bosch. Zo was er in de middeleeuwen een stroming die de nadruk legde op de versmelting van de ziel met Christus, de zogeheten bruidsmystiek. De veertiende-eeuwse mysticus Jan van Ruusbroec streefde juist naar de eenwording van de menselijke geest met Gods Geest, een voortdurende beweging van grijpen en gegrepen worden. En Geert Grote en de broeders van het gemene leven waren vooral praktisch ingesteld. De mens stond naakt voor God, moest gevuld worden door de Heilige Geest en vervolgens een god­zalig leven leiden.

Met de Reformatie in de zestiende eeuw veranderde ook de spiritualiteit, maar minder sterk dan wel eens wordt gedacht, aldus dr. Bosch. „De genade van God kwam centraal te staan en gelovigen mochten Hem, zonder de bemiddeling van de kerk, Abba, Vader noemen. In de praktijk kwamen er echter toch weer bemiddelaars tussen God en mens: predikanten en ouderlingen. Zij bepaalden wat goede spiritualiteit was. Allerlei groepen, zoals de labadisten, vielen daarmee buiten de kerk.”

Als een reactie op de verstarring binnen de kerk richtten de nadere reformatoren de blik weer meer naar binnen. „Veel preken waren bedoeld om op het gemoed te werken. De Middelburgse predikant Bernardus Smijtegelt hield bijvoorbeeld meer dan honderd preken over de tekst uit Jesaja 42: „Het gekrookte riet zal Hij niet verbreken en de rokende vlaswiek zal Hij niet uitblussen.” Daarmee wilde hij de tobbende christen die niet zeker wist of hij wel een gelovige was, hoop geven. Deze spiritualiteit van de Nadere Reformatie werkte sterk door in de gereformeerde gezindte.”

Pendelbeweging

Volgens dr. Bosch heeft elke periode in de geschiedenis haar eigen spiritualiteit. En steeds is er sprake van een pendelbeweging tussen verstand en gevoel. „De veertiende eeuw was een angstige tijd, vol oorlogen en ziekten. Daardoor was er veel aandacht voor mystiek en voor het lijden van Christus.”

Hoe ziet christelijke spiritualiteit er in de 21e eeuw uit? „We leven in een tijd waarin de schepping onder druk staat. We wonen met miljarden mensen op deze wereld. Wie ben jij dan? Het antwoord kent een aantal vormen. De ene is vooral gericht op de schepping en het geschapene. Kernwoorden zijn dankbaarheid, verwondering en verantwoordelijkheid. In een andere vorm is het individu heel belangrijk: het gaat er dan om dat je door God in Jezus gekend bent, dat Hij persoonlijk bij je is.”

Dit is het derde deel in een serie over spiritualiteit. Woensdag deel vier.