Kalklaag dorpskerk Nijbroek geeft geheim prijs: „uniek” middeleeuws kruistafereel
In het koor van het protestantse kerkje van Nijbroek (gemeente Voorst) is een bijzondere middeleeuwse muurschildering van Jezus aan het kruis ontdekt. Een unieke vondst, meent kunsthistoricus Paul Le Blanc.
Bij de restauratie van het kerkgebouw in 1980 waren al fragmentarisch schilderingen van de twaalf apostelen blootgelegd. „Maar dat we nu een afbeelding van Jezus aan het kruis aantreffen is een grote verrassing”, zegt Aafje Bouwhuis van Bouwhuis & Journée. Samen met compagnon Nanon Journée is ze gespecialiseerd in het conserveren van historische muur- en gewelfschilderingen.
Hier en daar begon pleisterwerk op de kerkmuren af te brokkelen. Op enkele plekken was zelfs al baksteen zichtbaar. Bouwhuis en Journée werden ingeschakeld om loszittende kalklagen te verwijderen en de muurschilderingen zo veel mogelijk te beschermen.
Het kruistafereel was verborgen onder een dikke kalklaag. „Die klonk ontzettend hol en bewoog ook een beetje toen we ertegenaan tikten. Daarom hebben we de kalk voorzichtig verwijderd”, aldus Bouwhuis.
De voorstelling van Jezus aan het kruis is in dezelfde stijl geschilderd als de apostelenreeks. „Elke apostel heeft een geschilderde nisboog om zich heen, het kruis heeft ook die omlijsting. Die combinatie is nergens elders in Nederland aangetroffen.”
Lendendoek
Bouwhuis neemt aan dat de muurschilderingen dateren uit de eerste helft van de veertiende eeuw. „De kerk, aanvankelijk een kapel, is rond 1338 gebouwd en zeker is dat de schilderingen op de allereerste afwerklaag zijn aangebracht.”
Kunsthistoricus Paul Le Blanc, voormalig universitair docent kunstgeschiedenis van de middeleeuwen en oud-directeur van Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland, denkt aan dezelfde periode. „Uit die tijd is niet veel bewaard gebleven. Christus is afgebeeld met een lange lendendoek tot over de knieën, met de armen schuin omhoog in plaats van horizontaal, niet recht hangend, maar wat ineengezakt, de voeten over elkaar met één spijker erdoor. Uit handen en zij stroomt bloed. Deze stijl vol dramatiek kwam rond 1300 in zwang in Keulen en Westfalen. Ik ken uit Nederland één vergelijkbare schildering, in de Pieterskerk in Utrecht.”
„De schilder was absoluut een vakman, gezien de elegante figuren, de plooien van de kleding en de expressiviteit van Christus”, vindt Le Blanc. „Eigenaardig is wel dat de kruisiging is geschilderd in het koor van de kerk tussen de ramen. Op die plek zie je normaal Christus tijdens het laatste oordeel of Christus in majesteit op Zijn troon.”
De middeleeuwse muurschildering moest stukje bij beetje van de kalklaag ontdaan worden. Hier is het bovenste deel kruis al zichtbaar. beeld Bouwhuis & Journée
De schildering is hier een stukje verder blootgelegd. beeld Bouwhuis & Journée
Detail van Petrus (links), rechts de lendendoek van Jezus hangend aan het kruis, half opengelegd. beeld Bouwhuis & Journée
Ook de apostel Bartholomeüs, met mes in zijn rechterhand, werd onder de kalk vandaan gehaald. beeld Bouwhuis & JournéeMaria Magdalena
Onderaan het kruis staan twee figuren. Bouwhuis: „Vaak zijn daar Maria, de moeder van Jezus, en de discipel Johannes geschilderd. Maar ze zouden ook twee Maria’s kunnen zijn, moeder Maria en Maria Magdalena. De rechterfiguur oogt best vrouwelijk.”
De ontdekte schildering is slechts gedeeltelijk zichtbaar gemaakt. „De kalklaag is weggehaald waar ze loszat. De rest hebben we laten zitten. De afbeelding loopt naar boven en naar beneden door. Overigens zullen we haar nooit geheel kunnen zien. De kapel had oorspronkelijk kleine smalle romaanse ramen. Die zijn later vervangen door grote gotische vensters en daarbij is de linkerhand van de schildering van Jezus afgehakt.”
Van de apostelenreeks waren in 1980 al Andreas met een X-vormig kruishout en Petrus met een sleutel als attribuut zichtbaar gemaakt. Bouwhuis en Journée haalden nu Bartholomeüs en Matthias van onder de kalklagen tevoorschijn, respectievelijk met een mes en een hellebaard. Volgens legenden stierven beiden de marteldood.
Meer onderzoek
De conservatieklus is inmiddels geklaard. Onduidelijk is wat er verder gaat gebeuren. „Na de restauratie van 1980 is er nooit meer iets gedaan”, zegt Bouwhuis. „Nu was er subsidiegeld voor kleinschalige conservatie. De unieke schilderingen verdienen in elk geval meer onderzoek, meer onderhoud en meer kunsthistorische aandacht, want onder al het witwerk ligt veel (kwetsbaar) middeleeuws schilderwerk waarvan we niet weten of het veilig behouden blijft.”
De protestantse gemeente van Nijbroek is er wat verlegen mee, reageert kerkrentmeester en kerkenraadsvoorzitter Jan Wiltink. „Het is bijzonder om deze schilderingen in huis te hebben, maar we blijven nuchter. Meer blootleggen kost geld, wat voor onze kleine gemeente lastig is. Het achter de kalk laten zitten is mogelijk de beste conservering, zoals een deskundige zei. Anderzijds zouden we best meer willen weten.”
