Soms slaan ze vliegensvlug hun slag. Steeds vaker verplaatsen criminelen zich in snelle voertuigen van de ene naar de andere kant van het land. Bij dit mobiel banditisme maken de zware jongens in toenemende mate gebruik van hoogwaardige apparatuur. Het werkgebied wordt groter, de pakkans kleiner.De politie zet daarom de achtervolging in. Ook op de digitale snelweg. Technologische ontwikkelingen bieden de politie nieuwe kansen om haar forse opdracht –25 procent minder criminaliteit in de huidige kabinetsperiode– te volbrengen.

Acht camera’s registreren aan weers­zijden van de IJsselbrug bij Zwolle dag en nacht de kentekenplaten van elk passerend verdacht én niet-verdacht voertuig. De politie Rotterdam-Rijnmond controleert, zo bleek deze week, al ruim een jaar in alle stilte belangrijke invalswegen naar de stad. Ook andere korpsen flitsen onophoudelijk.

Opsporing

Het ‘klikken’ op kentekens is niet nieuw. De politie kan al vele jaren vrij eenvoudig de eigenaar van een specifiek nummerbord traceren. Tijdens de proef met ”automatic numberplate recognition” (ANPR) registreert de politie echter vanaf een vaste locatie de kentekens van álle passerende voertuigen. De inzet verschuift hierbij vrijwel ongemerkt van handhaving naar opsporing.

De verzamelde gegevens van de infrarood-camera’s verdwijnen in een database, waarbij een computersysteem de informatie automatisch vergelijkt met een lijstje verdachte kentekens van de politie. Door een koppeling van data­bestanden kan eenvoudig én effectief worden gecheckt of een automobilist bijvoorbeeld nog een verkeersboete moet voldoen, een belastingschuld heeft openstaan of met een vals kenteken rondrijdt.

De database is niet zonder meer toegankelijk voor de politie. „Wij kunnen er niet zelf in kijken”, legt politiewoordvoerder Henk Kremer van het korps IJsselland uit. Alleen na toestemming van de officier van justitie mogen agenten gericht zoeken.

Pakkans

Doel van de proef is het vergroten van de pakkans van criminelen. Zonder het ANPR-systeem is de politie niet in staat zicht te houden op strafbaar handelen via snelwegen, aldus het ”Projectplan digitale surveillance op snelwegen” van het korps IJsselland.

Nummerbordherkenning vormt „een krachtig middel” voor politieonderzoeken, verklaart woordvoerder Jelle Egas van de Raad van Hoofdcommissarissen, die de methode overigens relativeert. „Wij maken gewoon gebruik van bestaande mogelijkheden.”

Het camerasysteem richt zich op elke potentiële misdadiger: van kruimeldief tot terreurverdachte. „De politie is niet geïnteresseerd in voorbijrijdende burgers, maar alleen in verdachte personen. Het systeem reageert daarom slechts als er een ”hit” is met een van de tien, vijftien kentekens die op ons lijstje staan.”

De Raad van Hoofdcommissarissen vindt de fulltimeregistratie een „proportioneel middel” in de strijd tegen de criminaliteit. „Wij willen deze opsporingmethode niet meer kwijt.”

Ook IJsselland is tevreden. De acht IJsselbrugcamera’s hebben in een jaar tijd een leuke buit opgeleverd: 174 gestolen voertuigen, informatie over 3 ramkraken, 13 drugscriminelen, 7 ladingdiefstallen, 78 gevallen van mensenhandel en 10 berovingen met geweld.

De rechtbank in Zwolle beschouwt gegevens van de kentekencamera’s als rechtmatig verkregen bewijsmateriaal, zo blijkt uit een uitspraak van begin juli tegen Theo W. uit Epe, die 22 autodiefstallen op zijn kerfstok heeft (zie kader).

Kritiek

Toch is niet iedereen enthousiast. Het College bescherming persoonsgegevens (CBP) doet dit najaar onderzoek bij de politie naar de werkwijze bij automatische kentekenregistratie. „Wij hebben geen bezwaar tegen het scannen van kentekens door de politie, maar het moet wel aan voorwaarden voldoen. Zo moeten gegevens die niet leiden tot een hit direct worden vernietigd”, verklaart CBP-woordvoerder Koosje Verhaar.

De ‘privacywaakhond’ heeft in juli zogenaamde ”richtsnoeren” vastgesteld voor het gebruik van ANPR-camera’s. Deze richtlijnen vormen een uitwerking van de Wet bescherming persoonsgegevens (WBP) en de Wet politiegegevens (WPG). Het opslaan van ANPR-informatie zonder concrete verdenking leidt, aldus de richtlijn, tot een „niet-gerechtvaardigde inbreuk op de privacy en een overtreding van de wet”, waarbij „iedereen op de weg als potentiële verdachte wordt aangemerkt”.

IJsselland slaat gegevens van niet-verdachte voertuigen zeven dagen op, Rotterdam-Rijnmond zelfs negentig dagen. Daarmee gaat de politie haar boekje te buiten en overtreedt ze de CBP-richtlijn. Verhaar wil niet bevestigen dat de politie hiermee de wet overtreedt. „Wij doen nu geen uitspraken over specifieke korpsen, we gaan eerst onderzoek doen.” Elke organisatie is wettelijk verplicht daaraan mee te werken.

Het college kan bij overtreding van de privacywetgeving een ”last onder dwangsom” opleggen. Zo’n boete-met-bedenktijd, gericht op het herstel van een onrechtmatige situatie, kan in de vele duizenden euro’s lopen.

Omstreden

Voor het gebruik van kentekenlezende camera’s ontbreekt een specifiek wettelijk kader. Dat blijkt onder andere uit antwoorden van minister Hirsh Ballin (Justitie) 13 maart op Kamervragen van het CDA.

Toch ziet de politietop geen belemmering om dankbaar gebruik te maken van het omstreden middel. Egas wijst erop dat het openbaar ministerie instemt met deze werkwijze en de rechtbank deze inmiddels heeft gelegitimeerd. Bovendien, benadrukt de woordvoerder, maken meer instanties, waaronder Rijkswaterstaat, de Belastingdienst en inspectiediensten, gebruik van dezelfde methode.

De woordvoerder hekelt het feit dat de discussie zich toespitst op de politie. „Wij krijgen nu de hele maatschappelijke debat op ons bordje”, aldus Egas. „De politiék moet wettelijke grenzen vaststellen. Wij zijn slechts een uitvoerende instantie.”

De politieleiding buigt zich dit najaar over een landelijk vervolg van het project. Daarmee moeten een eenduidige aanpak en werkwijze in de 25 politieregio’s ontstaan. Verder is het wachten op een standpunt –en eventuele wetgeving– van Hirsh Ballin.

Verbazing

Het uitblijven van een brede politieke en maatschappelijke discussie over de inzet van kentekenscanners en andere camera’s in het publieke domein verbaast senior onderzoeker dr. ir. Geert Munnichs van het Rathenau Instituut, een denktank voor toepassing van technologie in de samenleving. „Willen we half Nederland volhangen met camera’s?”

Munnichs is niet tegen kentekenlezende camera’s, maar plaatst kritische kanttekeningen bij de geruisloze invoering. „Dergelijke ontwikkelingen hebben een grote impact op de samenleving. Daarbij is vaak niet duidelijk wat het doel is van een nieuw middel. ANPR wordt verdedigd als middel tegen mobiel banditisme en terreur, maar is in de praktijk vooral gericht op lichtere vergrijpen.” Voor de opsporing van onbetaalde verkeersboetes vindt Munnichs het scannen een „disproportioneel” middel.

„Overheden moeten transparant zijn, ook bij de registratie van nummerborden. Wie pakken ze wel, wie niet en waarom. Dit soort afwegingen kunnen we niet alleen aan het opsporings­apparaat overlaten – daarvoor staat er te veel op het spel. Een burger moet autoriteiten niet alleen hoeven te geloven op hun blauwe ogen.”

Politie en justitie koesteren naar zijn idee „erg hoge” verwachtingen van het koppelen van bestanden (”datamining”), terwijl ze nauwelijks nadenken over nadelige effecten. Munnichs constateert „technofilie” bij de politie. „Ze staat open voor discussie, maar past nieuwe technologische ontwikkelingen ook kritiekloos toe.”

Het argument dat eerbare burgers niets te duchten hebben van kentekenregistratie, gaat volgens de Rathenau-onderzoeker niet op. „Vindt u het prettig overal in de gaten te worden gehouden, zonder dat je exact weet wat ermee gebeurt?” Munnichs kent te veel voorbeelden waarbij onschuldige burgers ten onrechte in verkeerde databestanden belanden. „Systemen zijn niet heilig. Zorgvuldigheid blijft geboden.”

---

Autodief loopt tegen de lamp
Liefst 22 autodiefstallen heeft hij op zijn kerfstok. Mede dankzij het scannen van zijn kenteken zit Theo W. uit Epe in de cel.

De werkwijze van W. en zijn maat vertoont steeds hetzelfde patroon. In de nachtelijke uren stappen de twee in een auto en koersen naar het noorden, richting Staphorst, Stadskanaal, Drachten, Leeuwarden en Winschoten.

W. weet dat veel automobilisten hun auto ’s avonds bij een garage­bedrijf achterlaten voor een reparatie of grote beurt. Voor het gemak deponeren ze de sleutels in de brievenbus van de garage. Meer­malen weet W. met succes de sleutels uit de brievenbus te hengelen en er met de bijbehorende auto vandoor te gaan.

Misrekening
De autodief maakt één misrekening. De politie IJsselland scant op de IJsselbrug bij Zwolle de ken­tekens van alle passerende voertuigen. Nietsvermoedend passeert W. keer op keer de kentekenlezende camera’s. Samen met zijn compagnon, telkens in dezelfde VW Golf of Renault Laguna.

De politie Noord- en Oost-Gelderland komt een mogelijke dader van een reeks autodiefstallen op het spoor. De man houdt zich samen met zijn maat „onder verdachte omstandigheden” op bij garage­bedrijven, meestal in de nachtelijke uren.

Een getuige betrapt het duo op 28 januari 2008 in Vollenhove tijdens een poging een auto te ontvreemden. Het kenteken van de gebruikte Golf blijkt op naam te staan van ene Theo W. uit Epe.

Peilzenders
Politie en justitie vergelijken het kenteken van de Epenaar met de database van gescande voertuigen op de A28 bij Zwolle. Het systeem geeft enkele ”hits”. De Golf en de Laguna blijken meermalen vlak voor of vlak achter een gestolen auto te rijden. De politie plaats daarop in het geheim peilzenders in de auto’s van de verdachten. Het net sluit zich.

De politie houdt W. en de medeverdachte uiteindelijk aan op verdenking van de diefstal van 22 auto’s. Op 18 juni verschijnt het tweetal voor de rechtbank in Zwolle. Advocaat mr. B. P. J. van Riel betoogt tijdens de rechtszitting dat de politie de kentekens niet had mogen opslaan, maar direct had moeten vernietigen. Het bewijs zou daarom onrechtmatig zijn verkregen.

Doortrapt
De rechter noemt het gebruik van de kentekencamera’s echter „noodzakelijk en passend.” De inzet van het systeem is „rechtmatig” geschied. De rechtbank veroordeelt W. begin juli voor zijn „systematische” en „doortrapte” werkwijze tot drie jaar cel.

W. laat het er niet bij zitten. De autodief gaat in hoger beroep. Het gerechtshof buigt zich binnenkort over het gebruik van de automatische kentekenregistratie.