Bijna 40 procent. Dat is het percentage van de organisaties dat aangeeft een tekort aan vrijwilligers te hebben, blijkt uit een recent rapport van het Sociaal en Cultureel Planbureau. En onderzoek van SBP Verenigingen en Stichtingen meldt dat niet minder dan 70 procent van de verenigingen nauwelijks of geen nieuwe bestuurders kan vinden.Er is een grote schaarste in het vrijwilligerswerk en het verenigingsleven, constateert hoogleraar vrijwilligerswerk Lucas Meijs van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Maar hij zegt er meteen iets bij. Het is te gemakkelijk om te zeggen dat de animo voor bestuurlijke functies en pro-Deowerk tanend is. Sterker nog, dat is helemaal niet waar, stelt hij. „Met ruim 4 miljoen vrijwilligers in Nederland zou dat een al te boude bewering zijn.”

Te hoge ambities

Nee, de lacune in vrijwillige functies binnen het verenigingsleven wordt veroorzaakt door tal van factoren. Met name vrijwilligerswerk binnen de zorg en bestuurlijke functies binnen verenigingen kampen in toenemende mate met tekorten.

Hoofdoorzaak is volgens de hoogleraar niet dat mensen niet meer willen, maar dat verenigingen te hoge ambities hebben. Meijs: „Neem De Zonnebloem (een landelijke organisatie die zich vrijwillig inzet voor langdurig lichamelijk zieken, JvdB). Deze club werkt met 40.000 vrijwilligers en heeft toch een tekort. Daar klopt iets niet aan.”

Of neem die amateurvoetbalclub op niveau 4 die het liefst profclub wil worden, of die welzijnsstichting die alle, maar dan ook alle eenzame mensen in Nederland thuis wil opzoeken.

De ambities zijn prijzenswaardig, maar ze geven een vertekend beeld van de situatie, vindt de hoogleraar. Immers, het lijkt daardoor alsof er aan alle kanten handen tekort zijn, terwijl dat gewoonweg niet zo is. „Er is zeker een gebrek, maar doordat nagenoeg alle clubs hun tekorten van de daken schreeuwen, lijkt de situatie ernstiger dan ze is. Nederland loopt mondiaal voorop als het gaat om deelname in het verenigingsleven en vrijwilligerswerk.”

Moreel appel

Een veranderende mentaliteit van de Nederlanders –met als aanjager individualisering en ontkerkelijking in de jaren ‘0– is een andere oorzaak voor verschuivingen binnen het vrijwilligerswerk. Deden religieuze organisaties tot de jaren vijftig nog een moreel appel op hun leden, tegenwoordig kijken veel mensen liever wat ze zelf voor voldoening uit hun bijdrage kunnen halen.

Dat heeft positieve kanten, vindt Meijs. „Organisaties zoals Greenpeace zijn zeer actief. De club signaleert bepaalde ontwikkelingen en bekijkt dan wat hij daar specifiek aan kan veranderen. Deze houding zie je terug op individueel niveau. Mensen zoeken voldoening in hun werk en selecteren daarom werk waaruit ze dat denken te putten. Daar is niets mis mee.”

Toch werkt het verdwijnen van de religieuze ‘dwang’ ook verkleining van de groep vrijwilligers in de hand. Immers, zij die destijds met tegenzin ‘vrijwillig’ klusjes klaarden, hebben nu meer morele vrijheid dat te weigeren. Niettemin is de bereidheid bij Nederlanders over het algemeen hoog, vindt Meijs.

Dat geldt wel in het bijzonder voor kerkgangers, zo onderstreept het eerdergenoemde onderzoek van het SCP. Regelmatige kerkgangers, vooral de protestantse, zijn sterk oververtegenwoordigd onder de vrijwilligers. Onder meer bij de deelname aan collectieve acties springen de protestantse kerkgangers eruit.

Betweterige nestor

Beschikbaarheid en geschiktheid zijn soms wél een punt van zorg. Bestuurlijke functies vragen soms wat tijd en vrijwilligers in de zorg moeten veelal overdag aan de slag. Dat gaat niet altijd.

Daarnaast hebben nogal wat mensen verkeerde ideeën van bestuurlijke functies. En daar zijn zittende besturen veelal debet aan, vindt Meijs, die zelf bestuurslid is van een grote scoutingclub. „Hun wervingsbeleid slaat de plank soms faliekant mis. Vaak worden jongeren op een totaal verkeerde manier benaderd. Een voorzitter die tijdens ledenvergaderingen roept dat niemand meer zitting wil nemen in het bestuur sorteert averechtse effecten.”

Wat ook veel voorkomt, is dat zittende leden de betweterige nestor spelen tegenover potentieel bestuurlijk talent. „Dat werkt afschrikwekkend”, aldus Meijs. „Bestuursleden benaderen hen soms alsof het een gunst is dat ze mogen komen. Ze geven hun het idee dat ze veel moeten kunnen. Dat schiet natuurlijk niet op. Bovendien hebben veel mensen het idee dat hun agenda minder plooibaar is op het moment dat ze zitting nemen in een bestuur. Ze maken dan liever een kantine schoon of betalen wat extra contributie.”

Streekmuseum

De vergrijzing heeft niet direct een negatieve invloed op het verenigingsleven. Relatief participeren weliswaar steeds minder jongeren actief in vrijwillige functies, maar ouderen besteden gemiddeld meer uren per week aan pro-Deowerk. Zo houden de twee groepen elkaar in evenwicht. Sportverenigingen zullen ondervinden dat ze lastig nieuwe jeugdleiders aantrekken, streekmusea schieten daarentegen weldra als paddenstoelen uit de grond, zo voorspelt Meijs. Kortom, kwantitatief verandert er niet zo veel, maar verenigingsleven en vrijwilligerswerk zullen vooral inhoudelijk wijzigen.

En dan is er nog de invloed van internet. Sportclubs en dam- en schaakverenigingen bijvoorbeeld zullen omvallen en in hun oude vorm niet herrijzen, verwacht Meijs. Helemaal verdwijnen doen ze echter niet. Nee, ze verhuizen naar het wereldwijde web. „Verenigingen hebben geen lokaaltje met vrijwillige koffiedames meer nodig om daar te luisteren naar een spreker. Hun discussies en toespraken verplaatsen zich meer en meer naar internet en e-mail.”

Grote voorloper op dat gebied is misschien wel online-encyclopedie Wikipedia: opgezet door vrijwilligers binnen een verband dat alles wegheeft van een vereniging, maar dat allesbehalve is. Zo zal het ook steeds meer Nederlandse verenigingen vergaan, verwacht Meijs. „De rol van koffiedame verandert in moderator en de leden verenigen zich achter hun computer in plaats van in het clubgebouw.”

Harde feiten

– Nederland telt ruim 4 miljoen vrijwilligers.

– Er zijn 1,2 miljoen vrijwilligers actief in de sport.

– Er zijn ongeveer evenveel mannelijke als vrouwelijke vrijwilligers.

– Zo’n 70 procent van de vrijwilligersorganisaties heeft moeite met het vinden van nieuwe bestuurders.

• Een vrijwilliger besteedt naar schatting gemiddeld zo’n vier tot vijf uur per week aan vrijwilligerswerk. Dat zijn 570.000 fte’s per jaar.

• Van alle werkzaamheden in Nederland is zo’n 5 tot 10 procent door vrijwilligers tot stand gekomen.
  

Aantal leden: 12.919

Aantal vrijwilligers: 63 in landelijke organisatie, ongeveer 200 bij lokale afdelingen

Dirk-Jan Nijsink, jeugdwerkadviseur:

„Wij hebben veel moeite om vrijwilligers te vinden voor onze commissies. Er staat een behoorlijk aantal vacatures open en het is ontzettend lastig om die te vullen. Ook studieavonden kennen een tanende belangstelling. Zelfs in Rijssen, waar we de grootste lokale vereniging hebben, trekt zo’n avond soms maar dertig jongeren.

De druk op onze vrijwilligers is nu soms erg hoog, vooral in organisatorische functies. Doordat onze vereniging telkens wil professionaliseren, legt ze de lat steeds hoger. Dan lijkt het inderdaad alsof er tekorten zijn. We moeten ons de komende jaren weer meer op onze kerntaken gaan richten.

We merken dat veel mensen graag lid willen worden, maar niet actief een steentje willen bijdragen door middel van vrijwilligerswerk. Er is ontzettend veel talent in onze achterban. De vraag voor de komende jaren is hoe we dat in het vizier kunnen krijgen. We moeten in ieder geval zorgen dat we een aantrekkelijke speler op de markt worden.”

Hervormd-Gereformeerde Jeugd Bond

Aantal leden: 25.686 en 18.637 donateurs

Aantal vrijwilligers: 800-1000

Gerard Barmentlo, lid van de ledenraad:

„Het afgelopen jaar wierven we alleen al voor de ledenraad 21 mensen, onder wie zeven jongeren. Nagenoeg iedereen was meteen bereid. Het aantal vrijwilligers bij ons is redelijk stabiel. De groep mensen die lang aan ons verbonden blijft, wordt wel kleiner.

Waarschijnlijk is de religieuze binding een oorzaak van ons actief vrijwilligersbestand. En het werk is natuurlijk leuk: gezellig met jongeren bezig zijn tijdens vakanties vinden veel jongeren aantrekkelijk.

Wij steken veel energie in werving. Het liefst bellen we iemand op met de vraag of hij of zij voor een specifieke functie zich vrijwillig wil inzetten. Dat werkt veel beter dan vrijblijvende advertenties.

De komende jaren willen we in onze eigen kerkelijke gemeente meer gaan investeren in vrijwilligers door hen bijvoorbeeld opleidingen te laten volgen. We gaan meer voor kwaliteit om de betrokkenheid te vergroten en om te waarborgen dat vrijwilligers blijven. Dat idee is niet ontstaan vanuit een probleem, maar is puur een anticipatie op de toekomst.”

Nederlandse Patiënten Vereniging

Aantal leden: ongeveer 72.000

Aantal vrijwilligers: ongeveer 3100

Dr. R. Seldenrijk, directeur:

„Tegen de landelijke trend in stijgt het aantal vrijwilligers in de thuishulp de laatste jaren. We kampen nog niet met vrijwilligerstekorten, maar het tekort aan thuishulpvrijwilligers zal toenemen.

Wij delen ook in het schaarser wordende aanbod van bestuurlijke vrijwilligers. De trend is dat veel mensen wel wat willen doen, maar zich niet structureel willen binden. Bovendien maakt te weinig doorstroming de drempel voor nieuwe bestuursleden langzaam maar zeker hoger.

Ambities van verenigingen zijn vaak te hoog. Het aantal ouderen en het aantal dementerenden neemt sterk toe, de AWBZ-zorg verschraalt steeds verder, vereenzaming is een toenemend maatschappelijk probleem en daarom is er dus meer zorg en aandacht nodig. Het wegvallen van een moreel appel als het gaat om vrijwilligerswerk, waarin als het goed is ”de liefde van Christus ons dringt”, verkilt het leven.

Er zijn kortom meer vrijwilligers nodig en we moeten hen laagdrempelig en eigentijds vinden en binden. Vereenzaming en verkilling vragen om een christelijk antwoord in woord en daad.”

Jeugdbond Gereformeerde Gemeenten

Aantal leden: 9882

Aantal vrijwilligers: 500-600

Laurens Kroon, directeur:

„De jeugdbond heeft heel veel trouwe vrijwilligers, maar ik heb de indruk dat de gemiddelde duur van hun actieve betrokkenheid afneemt. Vroeger kwam het vaker voor dat vrijwilligers zich jaar in, jaar uit inzetten voor de jeugdbond en dus een stukje expertise opbouwden. We investeren nu veel in nieuwe mensen en dat kost tijd en energie.

We hebben bijvoorbeeld per jaar 300 stafleden nodig voor zomerkampen. Ik merk dat het met het jaar moeilijker wordt nieuwe mensen te vinden en hen te behouden.

Omdat we steeds verder willen professionaliseren, vragen we meer competenties van onze vrijwilligers. Dat sluit enerzijds bij hun behoefte aan naar meer inhoudelijk werk, maar veroorzaakt anderzijds een grotere intensiteit van het werk.

Wat dat betreft verzakelijken we een beetje. Het is daarom ook niet alleen meer op basis van loyaliteit dat mensen deelnemen aan vrijwilligerswerk. Ze willen er zelf iets uithalen: voldoening, intellectuele uitdaging, waardering. Om onze vrijwilligers vast te houden, moeten we hun dus iets extra bieden.”

Kom over en help

Aantal vrijwilligers: ongeveer 180

Karst de Vries, directeur:

„Er komt veel betrokkenheid en passie kijken bij ons vrijwilligerswerk. We kampen niet met tekorten en als we mensen nodig hebben, plaatsen we oproepen. Daarop komen altijd verschillende positieve reacties. Als er door periodiek aftreden een nieuw bestuurslid nodig is, adverteren we met een profielschets in het RD. Tot nu toe komt daar genoeg respons op.

Als je vrijwilligers op de post zet van een professionele en betaalde kracht, kunnen er problemen ontstaan omdat een vrijwilliger niet die verantwoordelijkheid kan hebben die een betaalde kracht heeft. Om de verhoudingen helder te houden, is hier dus duidelijk onderscheid nodig.

We maken ons geen zorgen voor de toekomst. Zolang er betrokkenheid is bij het werk van Kom over en help zullen er mensen zijn die zich belangeloos willen blijven inzetten. Die betrokkenheid versterken we onder meer door een intern informatieblad, een nieuwjaarsbijeenkomst, een vrijwilligersreis en een voorlichtersreis.”