Sterrenkundige Rob van Gent gaf vrijdag in Museum Boerhaave in Leiden een lezing over de tijdrekening in de Lage Landen en de ontwikkeling van tijdmeetkundige instrumenten. Van Gent was tien jaar conservator van het museum.Hoe bent u ertoe gekomen om zich te verdiepen in de tijdrekening?

„Al op de middelbare school was ik in sterrenkunde geïnteresseerd. Vervolgens ben ik sterrenkunde gaan studeren. De geschiedenis van de sterrenkunde heeft mijn bijzondere belangstelling.

Een directe aanleiding om me te gaan verdiepen in de tijdrekening is gelegen in de komst van de moslims in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Ze vroegen zich af wanneer de ramadan in Nederland nu precies moest beginnen en eindigen. Ik werkte toen bij de sterrenwacht en die kreeg het verzoek om dat uit te rekenen. Ik heb dat toen op mij genomen.”

Hoe werd het dagelijkse ritme bepaald toen er nog geen uurwerken waren?

„De mensen leefden eeuwen volgens de stand van de zon. De zon bepaalde het dag- en nachtritme. Aan de stand van de sterren en de maan kon men zien hoe ver de nacht was gevorderd. Belangrijk nadeel van deze methode was wel wanneer het bewolkt weer was.

De komst van mechanische uurwerken in de middeleeuwen bracht enige verbetering in het berekenen van de exacte tijd. In de grote steden kregen kerktorens die uurwerken. Met behulp van een zonnewijzer bij de kerk controleerden kosters dagelijks of het uurwerk de tijd goed aangaf. Als de zonnewijzer het hoogste punt aanwees, moest het twaalf uur zijn.

Nog steeds was het lastig om de tijd exact aan te wijzen als het bewolkt was. Tegelijk was dat niet echt een probleem, omdat de mensen geen ander referentiepunt hadden dan de tijd die het uurwerk in de kerktoren aangaf.

Een belangrijke doorbraak was in 1656 de uitvinding van het slingeruurwerk door Christiaan Huygens. Voor het eerst was het mogelijk om uurwerken te maken die op een paar seconden betrouwbaar waren.”

Waarom ging Nederland in 1909 over op een wettelijke tijdregeling?

„Nederland was daarmee vrij laat in vergelijking met andere Europese landen. Dat kwam omdat in Nederland geen overeenstemming kon worden bereikt over de keuze voor de Londense of de Berlijnse tijdzone.

Uiteindelijk heeft de regering de knoop doorgehakt en gekozen voor de Amsterdamse Tijd. Die werd al door de spoorwegen gebruikt om eenduidigheid te krijgen tussen de verschillende stations. Die hanteerden daarvoor allemaal de plaatselijke tijd. Tussen Hengelo en Den Haag zat bijvoorbeeld zo’n twintig minuten verschil. Voor een spoorboekje is dat erg lastig, wat de directe aanleiding voor één tijdregeling is geweest.

Direct na de bezetting van Nederland door de Duitsers in mei 1940 moest Nederland over op de Berlijnse tijdzone. Omdat de Duitsers al over waren op de zomertijd, moesten de Nederlanders toen de klok bijna twee uur vooruitzetten. De Nederlandse regering heeft na de Tweede Wereldoorlog de Berlijnse tijdzone uiteindelijk gehandhaafd.”