Verzet staakte verzet tegen vrijlating nazi’s
De joodse Peter Baehr, emeritus hoogleraar Mensenrechten, was in 1987 de eerste die opperde dat de laatste twee gedetineerde nazi’s in Nederland eindelijk moesten worden vrijgelaten. Hij wilde zijn rede op Bevrijdingsdag in de Nieuwe Kerk in Amsterdam eraan wijden, maar deed dat uiteindelijk niet omdat Nederland nog niet klaar was voor het enorme politieke en emotionele gekrakeel dat zou ontstaan.
Dat blijkt uit notulen van wat de Groep van 19(22) zou gaan heten, voornamelijk joodse en oud–verzetsmensen die het land achter de schermen rijp maakten voor de vrijlating van de Twee van Breda op 27 januari 1989, volgende week precies twintig jaar geleden. De notulen zijn eerst opgeborgen in een kluis in De Nederlandsche Bank en worden nu bewaard bij het Nationaal Archief.De groep oorlogsmisdadigers is de geschiedenis ingegaan als de Drie van Breda, al waren ze oorspronkelijk met z’n vieren en bleven er uiteindelijk twee over. Het ging om Willy Lages, onder meer hoofd van het Jodendeportatiecentrum in Amsterdam, Joseph Kotälla, bewaker in Kamp Amersfoort, Franz Fischer, in Den Haag verantwoordelijk voor het transport van joden naar Westerbork, en Ferdinand aus der Fünten, die in Amsterdam hetzelfde werk deed als Fischer. Allen zaten in de Koepelgevangenis in Breda.
Lages werd in 1966 vrijgelaten, omdat hij terminaal ziek was. Maar eenmaal op vrije voeten leefde hij in Duitsland nog bijna vijf jaar. Mede om die reden bleef Kotälla gevangen, toen hij in 1979 eveneens op sterven lag. Aus der Fünten en Fischer kregen in 1989 gratie en overleden beiden zeer kort daarna.
Toenmalig minister van Justitie Van Agt stelde in 1972 voor om de Drie van Breda gratie te verlenen. „Er kwam een hoorzitting die zich kenmerkte door hartverscheurende persoonlijke verhalen. Drie psychiaters beschreven oorlogstrauma’s. Organisaties van verzet en vervolgden bundelden zich. De tegenstand wordt wel de meest geslaagde buitenparlementaire actie van na de oorlog genoemd", stelt historica Hinke Piersma van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD).
Volgens Piersma koos Van Agt ook een psychologisch slecht moment uit voor zijn plan. „In de jaren zestig werden de Nederlanders zich er steeds meer van bewust dat ze tekort waren geschoten in de bescherming van joden in de oorlog. Twee derde van de joodse Nederlanders kwam om in vernietigingskampen. Het Nederlandse volk was helemaal niet zo strijdbaar en dapper geweest. Het massale verzet tegen de vrijlating van de Drie van Breda gaf hen de kans alsnog ’goed’ te zijn", aldus de onderzoekster.
Pas zestien jaar later was er ruimte voor andere geluiden. Negentien prominente Nederlanders, onder wie oud–verzetsman Hans Teengs Gerritsen die in 1972 nog fel tegen vrijlating was geweest, schreven begin 1988 een brief aan het kabinet waarin zij pleitten voor gratie van de twee hoogbejaarden op grond van recht, rechtvaardigheid en menselijkheid.
Er volgden geheime gesprekken. De voorstanders zagen kans de publieke opinie zodanig te beïnvloeden, dat minister–president Lubbers op 21 januari 1989 de fractievoorzitters van de grootste partijen vertrouwelijk kon inlichten over het voornemen Fischer en Aus der Fünten vrij te laten. Er ontstond wel opnieuw verzet, maar dat was zoveel minder dan in 1972, dat speciale maatregelen niet nodig waren, zo blijkt uit de notulen van de Groep van 19(22).
Op 27 januari 1989 kwamen de Duitsers vrij. Aus der Fünten stierf in april op 79–jarige leeftijd. Fischer overleed in september, 88 jaar oud.