Sinds de val van het kabinet-Balkenende geven de opiniepeilingen aanhoudend winst voor de Socialistische Partij te zien. De laatste peilingen wijzen zelfs op een zeer onstuimige groei. Volgens Maurice de Hond zou de partij wel eens kunnen uitkomen op 22 kamerzetels. Dat is meer dan een verdubbeling. Andere prognoses zijn voorzichtiger, maar dat Marijnissen en zijn SP momenteel in de lift zitten, valt niet te loochenen.

Inkomens
Veel politieke commentatoren schrijven de voorspelde winst toe aan het Marijnissen-effect. De SP-leider komt betrouwbaar over, straalt uit dat hij niet hoort bij de machtsbeluste vriendenclub van het Binnenhof, acteert niet en slaat in zijn commentaar op actuele kwesties doorgaans feilloos de goede toonhoogte aan.

Minder bekend zijn de socialistische stokpaardjes in het SP-verkiezingsprogramma. Zo maakt de partij zich sterk voor een forse nivellering van inkomens. Wie meer dan 225.000 euro verdient, krijgt als het aan de SP ligt te maken met torenhoge belastingtarieven. Winst op aandelen wordt met 35 procent belast (over verlies op de beurs zegt het program niets). De huren mogen niet automatisch omhoog en de lagere inkomens krijgen meer huursubsidie.

Andere SP-wensen: het openbaar vervoer komt in handen van de staat, Nederland stapt uit de NAVO, het leger moet worden gehalveerd, de zelfverrijking van managers wordt beëindigd en de minima gaan er 10 procent in koopkracht op vooruit. Dat gebeurt door de uitkeringen en het minimumloon fors te laten stijgen. Het koningshuis moet weg. De SP wil een gekozen staatshoofd.

Aan de andere kant hangt de partij ook standpunten aan die regelrecht uit het CDA-verkiezingsprogram afkomstig lijken te zijn. Ze pleit voor gezin en opvoeding, heeft grote reserves tegenover euthanasie en wil geen koopzondagen meer.

Mao
Van oorsprong is de SP een vuurrode splinter, die tot eind jaren zeventig het communistische model van de grote Chinese leider Mao aanhing. De partij ontsteeg de kinderschoenen dankzij inmenging van de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD). Het was de tijd van de Koude Oorlog.

De BVD vond het eind jaren zestig gewenst dat de communistische beweging verdeeld bleef. Een sterke SP, toen nog Kommunistische Eenheidsbeweging (KEN) geheten, moest als tegenhanger van de met Moskou bevriende CPN fungeren. Voorzitter van de partij was iemand die in werkelijkheid door de geheime dienst werd aangestuurd. Hij was een goed organisator.

De operatie liep uit de hand toen het KEN in 1970 een wilde havenstaking in Rotterdam organiseerde. De succesvolle actie leverde de partij veel sympathie op. In de jaren erna breidde het aantal afdelingen zich gestaag uit. Het voeren van acties werd het handelsmerk van de partij. Wel heerste er een streng regime. Van leden werd een kritiekloze onderwerping verwacht.

Halverwege de jaren tachtig kreeg Jan Marijnissen de touwtjes in handen. Hij was toen zo’n vijftien jaar binnen de partij actief. In het dagelijks leven was hij eerst enkele jaren werkzaam geweest bij worstmagnaat Zwanenberg in Oss, naderhand werd hij constructiebankwerker.

In de periode dat Marijnissen boven kwam drijven, nam de partij steeds meer afstand van China. Later gaf hij als verklaring dat de massale schending van de mensenrechten in het land de oorzaak was geweest van de koerswijziging. Dat is echter twijfelachtig. Dat aan de handen van Mao het bloed van miljoenen Chinezen kleefde, was al tien jaar eerder bekend. Als de SP zich daar zo aan had gestoten, zou ze al veel eerder met China hebben moeten breken.

Dr. Gerrit Voerman, hoofd van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen en SP-kenner, stelt dat de ware reden een andere was. „Uit de eigen geschriften blijkt dat de partij het buitenlands beleid van China niet meer kon volgen. Over het schenden van mensenrechten in China ben ik nooit veel tegengekomen.”

Dat Marijnissen zo lang achter China bleef staan ondanks Mao’s schrikbewind, is hem in de politieke arena nooit zwaar aangerekend. De enige die dat wel deed, was VVD’er Bolkestein. Zijn pogingen om sympathisanten van misdadige communistische regimes tot boetedoening te dwingen, liepen echter op niets uit.

Geleidelijk
De opbouw van de SP verliep zeer geleidelijk. In buurten en wijken, met name in het zuiden van het land, werden (en worden) aan de lopende band acties opgezet, of dat nu was tegen het kappen van bomen, de woningnood of milieuvervuiling. Leden die zich hierbij onderscheidden, kregen een plaats in het bestuur van de plaatselijke afdeling, om daarna door te stromen naar een raadszetel.

Later kregen de beteren een baan bij de fractie van de Tweede Kamer, waar ze eerst assisteerden om het handwerk te leren en daarna toetraden tot het parlement. Het is een werkwijze die nog steeds wordt gevolgd en duidelijk succes heeft. De levende bewijzen zijn spraakmakende kamerleden als Kant en Van Bommel.

Dat kaderleden zich niet alleen met zachte maar ook wel met harde acties inlaten, is voor de SP geen probleem. Voorbeeld is het huidige kamerlid Krista van Velzen. Ze is afkomstig uit de radicale actiewereld en bewoont een kraakpand in Den Haag. Vier jaar geleden werd ze in Schotland nog veroordeeld voor een poging het communicatiesysteem van een kernonderzeeër onklaar te maken.

Toch kreeg ze een plaats op de kandidatenlijst. Ook als kamerlid zet ze haar werk als actievoerder gewoon voort. Een maand geleden werd ze in België opgepakt vanwege het bezetten van een militair vliegveld. Een ander voorbeeld is SP-kamerlid Harry van Bommel. Ook hij neemt deel aan allerhande acties, bijvoorbeeld van de antiglobalisten. Op de nieuwe lijst komt de naam voor van Hans van Heijningen. Hij is werkzaam bij XminY, een zeer radicale organisatie. Hij staat op een kansrijke plaats.

Groei
De groei van de partij verliep al even gelijkmatig als de opbouw van de organisatie. In 1994 maakte de partij haar opwachting in de Tweede Kamer met twee vertegenwoordigers: Marijnissen en Poppe. In ’98 zag ze haar zeteltal verdubbeld. Dit voorjaar werden het er negen, bij de komende verkiezingen mogelijk twintig of meer.

Intussen bezet de SP 168 raadszetels, negentien zetels in Provinciale Staten en twee in de Eerste Kamer. Het aantal wethoudersposten neemt ook gestaag toe: het is nu tien.

Volgens analisten is de partij niet alleen populair in traditionele „arbeiderskringen”, maar tegenwoordig ook onder intellectuelen. Ze vinden dat de PvdA een te rechts imago heeft. Vooral de tegendraadse standpunten van de SP bij het buitenlands beleid vallen goed: tegen de oorlog in Afghanistan, tegen een nieuwe Golfoorlog, tegen het Israëlisch optreden in de bezette gebieden. Pro-Palestina-activisten als Gretta Duisenberg en Anja Meulenbelt zijn tegenwoordig trouwe SP-fans.

Nog opmerkelijker is dat de partij ook aantrekkingskracht uitoefent op teleurgestelde LPF-stemmers. De afkeer die met name Marijnissen aan de dag legt van de Haagse kliekjesgeest, sluit aan bij de onvrede onder delen van het kiezersvolk. Dat zijn standpunten (lang) niet altijd de hunne zijn, nemen deze kiezers kennelijk voor lief.

Wat velen wellicht ook aanspreekt is dat baantjesjagers weinig kans krijgen in de partij. Kamerleden mogen maar 2500 gulden netto in de maand houden, de rest moeten ze in de partijkas storten. Veel LPF-kiezers zullen ook waarderen dat de SP sinds jaar en dag kritisch is over het vreemdelingen- en integratiebeleid. Al in de jaren tachtig stelde de partij voor allochtonen met een premie terug te sturen naar het land van herkomst.

Minder grimmig
Vanaf 1993 bediende de partij zich van de slogan ”Stem tegen, stem SP”. Die sloot aan bij de typische SP-uitstraling: wij tegen de rest. Tijdens de vorige campagne was de leus veranderd in ”Stem voor, stem SP”. Wilde de partij zich wellicht een minder grimmig gezicht aanmeten?

SP-kenner Voerman: „Ik denk dat die verandering vooral te maken had met het dragen van bestuurlijke verantwoordelijkheid. Als wethouder kun je niet meer zeggen dat je overal tegen bent.”

Voerman verwacht niet dat de SP nu ook landelijk op het pluche zal gaan jagen. „Dan moet de partij te veel concessies doen. GroenLinks zal meteen inspelen op het onbehagen dat daarover zal ontstaan. Dat risico neemt men niet.”

Een softere verkiezingsleus, een volgens GroenLinks te milde bejegening van Fortuyn en de LPF. Is de SP wellicht toch bezig een vriendelijker imago op te bouwen?
Voerman: „De kritiek van GroenLinks vind ik niet terecht. Marijnissen heeft Fortuyn zelfs uitgenodigd voor een debat. Het is er alleen nooit van gekomen. Nee, je kunt Marijnissen niet verwijten dat hij zich anders voordoet dan hij is. De stijl van hem en de SP is niet het schipperen en plooien. Alleen als je Marijnissen over het Chinabeleid van de vroegere SP zou bevragen, krijg je waarschijnlijk een politiek-strategisch antwoord.”