2002: Het jaar van Fortuyn
Het jaar 2002 zal de geschiedenisboeken zonder twijfel ingaan als het jaar van Pim Fortuyn. Het verhaal van de charismatische leider die plotseling wordt doodgeschoten, is al even bizar als dat van zijn erfgenamen die politieke zelfmoord plegen. Hoe zich in de lage landen een Grieks drama in vijf bedrijven afspeelde.
Eerste bedrijf, najaar 2001. Uit het politieke niets treedt professor, publicist, criticaster en columnist Pim Fortuyn naar voren. Zijn boodschap luidt dat hij via de verkiezingen van het komend jaar de nieuwe minister-president wil worden. Hij belooft het land in die hoedanigheid te laten herrijzen uit „de puinhopen van paars.”
In eerste instantie nemen maar weinigen de gladgeschoren tv-personality serieus. Tot een kansrijke nieuwe politieke partij, Leefbaar Nederland, belangstelling voor hem toont. Dan realiseert de publieke opinie zich plotseling dat hier een explosief mengsel kan ontstaan. Op het moment dat Fortuyn zich formeel als lijsttrekker aan LN verbindt, staat hij in de opiniepeilingen al op zo’n tien zetels.
Omringd door campagnestrategen zetten Fortuyn en LN een route uit die moet leiden tot eclatant verkiezingssucces. Gestaag rukt de tandem in de peilingen op naar het historische record van twintig zetels voor een nieuweling. Dan, op 9 februari 2002, verbreekt LN plots de succesvolle samenwerking. De partij kan niet leven met Fortuyns opvatting dat Artikel 1 van de Grondwet moet worden afgeschaft.
Tweede bedrijf, februari 2002. Veel politici van gevestigde partijen hebben te vroeg gejuicht: Fortuyn gaat het nu proberen met een eigen lijst. Het wordt een dramatisch karwei om alles op tijd rond te krijgen, waarschuwt hij, maar de voortekenen zijn bemoedigend. In zijn proeftuin Rotterdam behaalt Fortuyn als leider van Leefbaar Rotterdam op 6 maart in één klap zeventien raadszetels.
In de landelijke peilingen komt hij bliksemsnel weer terug op twintig zetels. Druk wordt er gespeculeerd over wat er allemaal nog meer mogelijk is. Opiniepeiler Maurice de Hond schat in dat de LPF wel 35 zetels kan gaan halen. Op 6 mei meldt een ochtendkrant dat de LPF in de peilingen voor het eerst de grootste is. Fortuyn denkt dan al na over de inrichting van het Catshuis en bestelt de pakken die volgens hem bij het ambt van minister-president passen.
Nog geen twaalf uur later, om zes uur ’s avonds, schiet milieuactivist Volkert van der G. die droom met vijf kogels aan flarden. Het is over voor Fortuyn; nationaal rouwbeklag is zijn deel. Maar het drama rond zijn persoon gaat vanaf dat dramatische moment volop door. Als lijst zonder leider wil de LPF gewoon naar de verkiezingen toe.
Derde bedrijf, mei 2002. Er zijn dan stemmen die beweren dat de LPF zich beter kan opheffen. De bekende makelaar en tv-persoonlijkheid Harry Mens meent zelfs dat „Pim het zo zou hebben gewild.” Hij waarschuwt voor chaos, ruzies en intriges, die de nagedachtenis aan Fortuyn ernstig kunnen besmetten. Daarbij onthult hij dat Fortuyn zelf al af wilde van enkele in zijn ogen ondeskundige kandidaat-kamerleden.
De LPF houdt de ploeg echter compleet en behaalt op 15 mei een historische zege. Met 26 kamerzetels wordt zij onvermijdelijk bij de coalitiebesprekingen. Samen met het CDA, dat onder leiding van Balkenende ook veel heeft gewonnen, vormt de LPF de basis van de nieuwe coalitie. Verliezer VVD moet noodgedwongen aanschuiven.
De nieuwe leider van de LPF heet vanaf dat moment Herben. Op de dag na de verkiezingen kiest de fractie hem als voorzitter en onderhandelaar in de coalitiebesprekingen. Gedurende die besprekingen bewaart Herben op bewonderenswaardige wijze de eenheid in de fractie.
Wel moet Herben in die tijd zo nu en dan brandjes blussen in de partij. Er ontstaat ruzie tussen de kamerfractie en het partijbestuur, waarin dan nog de medeoprichters Langendam en Dost zitten. De affaire beschadigt het aanzien van de LPF, maar leidt niet tot onoverkomelijke problemen. Het kabinet van CDA, LPF en VVD komt er gewoon en in brede kring wordt de ruzie met Langendam en Dost als een normaal startersprobleem gezien.
Vierde bedrijf, augustus 2002. Als het kabinet eenmaal zit, barsten echter snel de ruzies los. Critici binnen de fractie vinden dat Herben te mild is om fractievoorzitter te kunnen blijven. Er is zo veel kritiek op diens stuntelige optreden tijdens het debat over de regeringsverklaring, dat Herben de voorzittershamer eind augustus ter beschikking stelt. Zijn opvolger Wijnschenk zal inderdaad minder mild blijken te zijn.
Wijnschenk komt eerst in botsing met kamerlid Eberhard, vervolgens met kamerlid De Jong. Hij speelt de zaak zo hard dat beiden uit de fractie moeten vertrekken. Daarvoor gebruikt Wijnschenk intern zware machtswoorden: het is die twee eruit, of hijzelf met acht getrouwen eruit. Morrend gaat de fractie akkoord, maar interim-partijvoorzitter Maas, die Langendam is opgevolgd, ontsteekt in woede.
Om Maas de mond te snoeren doet Wijnschenk op 30 september een appèl op de populairste LPF-minister, Heinsbroek, om het politiek leiderschap van de partij op zich te nemen. Hij doet dat echter zonder overleg met de fractie, waardoor hij opnieuw een deel van zijn collega’s tegen zich in het harnas jaagt. De kwestie slaat over op het kabinet als blijkt dat vice-premier Bomhoff de zijde van het partijbestuur kiest.
Het partijbestuur krijgt steun van de voorzitters van de provinciale afdelingen van de LPF. Die eisen unaniem het vertrek van Wijnschenk. Als vervolgens blijkt dat de verhouding tussen Bomhoff en Heinsbroek onherstelbaar is beschadigd, eisen de andere zeven LPF-bewindslieden hun vertrek. Dat deden zij afgelopen zondag, in de hoop dat de ministerscrisis een kabinetscrisis zou voorkomen. Maar daags erna maken CDA en VVD er een eind aan.
Vijfde bedrijf, 17 oktober 2002. Alle veelbelovende kabinetsplannen, die volgens de LPF zonder meer de geest van Pim Fortuyn ademen, gaan noodgedwongen de ijskast in. Het politieke avontuur van Fortuyn is definitief mislukt. Bovendien is het jaar 2002, te midden van de puinhopen van acht jaar paars, een verloren jaar geworden.