Heeft het normen- en waardendebat Nederland echt in zijn greep? Of is het slechts een discussie over fatsoen, moraal en discipline? Nu is daar niks mis mee. In een samenleving waar tolerantie gedogen heet en waar verloedering te maken heeft met het elkaar niet mogen aanspreken op je individuele gedrag is dat debat nodig. Het gaat bij mij echter kriebelen als het debat blijft hangen in de sfeer van ”niet met de deuren slaan”. Hoe prettig zo’n fatsoensnorm ’s ochtends ook kan zijn! Het echte waardendebat moet een spa dieper. Christenen hebben in dat debat ook veel te bieden.

Ons geestelijk kapitaal is verschraald, schreef de NRC onlangs met verwijzing naar de cultuureconoom Arjo Klamer. Cultuur is nog te eenzijdig. Het gaat ook om het denken en om de mentaliteit. Die is eenzijdig en star geworden, aldus Maartje Somers in dezelfde krant. „We moeten nadenken over hoe we met elkaar willen samenleven. Hoe staat het met onze vermogens tot argumentatie, inleving en relativering. In een platte samenleving worden ontwikkelingen niet meer in de tijd geplaatst. Geschiedenis en literatuur zijn onderwijsvakken die niet populair zijn, maar wel zicht geven op ontwikkelingen en trends in de tijd.”

Ik ben het er volstrekt mee eens, en voeg voor christenen ook maar kerkgeschiedenis toe. Wie bijvoorbeeld de neergang van het Romeinse rijk kent, beseft beter dat een samenleving waar corpulentie en decadentie de boventoon voeren, zijn eigenheid aan het verliezen is. Er is niets nieuws onder de zon, leerde Prediker al. Geschiedenis is veel belangrijker dan we in een platte samenleving willen geloven.

Groeigeloof
In economisch opzicht ging het de afgelopen jaren voor de wind. De bomen groeiden als de toren van Babel. De groei loopt nu terug. We komen in gevaarlijk weer, terwijl we leven in een economie die alleen maar heeft geleerd te sturen op groei. Als de groei tegenvalt, hebben we een ernstig probleem. We mopperen onmiddellijk over iets minder loonstijging en dus iets minder consumptie, iets minder winst. Er ontstaat angst omdat de pensioenen iets minder houdbaar lijken. Dat lijken de belangrijkste discussiepunten te zijn in de westerse samenleving, elders in de wereld is arbeid vaak zwoegen voor je dagelijks brood en voor je leven.

Het besef dat we als samenleving een pas op de plaats moeten maken en bij tegenwind de balans opmaken van wat echt waardevol is, laat te wensen over. De samenleving is te verbrokkeld. Het ontbreekt aan een fundamenteel debat over het mensbeeld en de inrichting van de maatschappij. Mensen reageren egocentrisch en individualistisch. Het pleidooi voor een nieuw normen- en waardendebat is prima, maar in wezen gaat het over het herijken van de grondslagen van wat waardenvol en normaal is. Wat is de ideologische fundering van dat debat? Als die fundering op zand is gebouwd, zal het debat snel verstommen. Dan gaat het kabinet Balkenende weer veel lijken op het vorige; met als enige verschil een rechts sausje van discipline over een verder onveranderd liberaal mensbeeld. De Balkenendes en de Velings moeten het echte debat gaan voeren met de Heinsbroeken en de Zalmen

Bentley-samenleving
De echte vraag gaat over de koers van onze samenleving. Het individualisme wordt als een groot goed ervaren. Mensen moeten kiezen, vrij en verantwoordelijk zijn! Aan dat individualisme mag pas een grens worden gesteld door de overheid als zij tot schade van een ander uitwerkt. Daaraan vooraf gaat dat de zelfkiezende mens zichzelf corrigeert vanuit de norm van zelfbeperking. Het is de Bentley-samenleving van Heinsbroek. Als ik het zelf betaal, wat heb ik dan te maken met de norm die de overheid voorschrijft voor mijn dienstauto!

Dan zitten we in een echt liberale discussie over grondslagen en normen. Eigen verantwoordelijkheid mag niet alleen op die manier worden uitgewerkt en ingevuld, zeg ik als christen. Verantwoordelijkheid is een term die gevuld moet worden met idealen en waarden die het eigenbelang-denken overstijgen. De liberale individualist gelooft in individuele keuzevrijheid. De waarde van dat individualisme wordt begrenst door de norm van de zelfbeperking. Zelfbeperking is de liberale begrenzing van het begrip eigen verantwoordelijkheid.

Met socialisatie van nieuwe burgers -zowel kinderen als nieuwkomers- wordt gedacht de verantwoordelijkheid voor eigen gedrag te kunnen realiseren. Een beroep op waarden en normen heeft pas kans van slagen als de fundamentele waarde van het individualisme wordt onderkend. Het normen- en waardendebat van Balkenende gaat, in de ogen van deze lofzangers op het individualisme, niet diep genoeg. Het debat blijft hangen in meer gemeenschapszin, meer sociaal gedrag en minder egoïsme. Niet met de deuren slaan, of opstaan voor ouderen zijn elementaire fatsoensnormen in een maatschappij waar mensen rekening houden met elkaar. Daar kan niemand tegen zijn, maar het normen- en waardendebat komt zo niet tot zijn recht.

Goede mens
Alleen meer fatsoen en meer discipline betekent dat we in het debat niet diep genoeg spitten. Maar met een spa dieper kom ik ook tegenover dat liberale individualisme te staan. Zelfbeperking als begrenzing van het ook graag door christenen gehanteerde begrip eigen verantwoordelijkheid is te optimistisch. Het is gebaseerd op het denken vanuit de van nature goede mens. Stop er veel goede opvoeding en onderwijs in en het is over met de verloedering! Daar gaat de ideologie mank.

Ik ben opgevoed met het catechismusboekje, waarin de mens van nature als absoluut niet goed wordt beschreven. En je hoeft er de Bijbel (en de geschiedenis) maar op na te slaan, iedere keer word je geconfronteerd met die zichzelf overschattende mens. Vooral als hij machtig en rijk is geworden!

Mensheid en mensen gaan telkens opnieuw de fout in. Als ze geen torens van Babel bouwen dan zijn ze wel gewelddadig tegen elkaar en als ze hun eigen goden achterna gaan, gaat het gepaard met hoererij en andere zelfzuchtige praktijken.

Basisnorm
De mens die zichzelf verwerkelijkt als een goede mens is een utopie. Het normen- en waardendebat in de samenleving kan de vraag over wat ons echt drijft niet ontlopen. Het vraagt een ideologische discussie naar het mensbeeld dat je voorstaat.

Eigen verantwoordelijkheid is een groot goed voor burgers. Het geeft ruimte om je als waarde(n)vol burger te ontplooien, maar die verantwoordelijkheid is dan wel ingebed in de vaste overtuiging dat de mens zich moet stellen onder een norm die niet uit hemzelf komt. De norm die Gods wet biedt. En die in een enkele zin door onze Heere is samengevat. ”Heb God lief boven alles en de naaste als jezelf”. De mens van het hiernumaals komt er niet zonder geloof in die basisnorm. De bijbel geeft een uniek zicht op en inspiratie voor verdieping van het normen- en waardendebat

Kerken
Recent heeft Leen van Dijke kerken opgeroepen zich nadrukkelijker te mengen in het publieke debat over normen en waarden. Ik vind dat hij volstrekt gelijk heeft. Voor de kerk en voor de christenheid ligt er een forse uitdaging. In een platte samenleving gaat het om het herijken van echte waarden. Daartoe moet worden doorgestoten naar de achterliggende ideologie. Ontmaskeren hoe mensen met die ideologie omgaan, welk mensbeeld we nastreven bij de (her)inrichting van de maatschappij. Christelijk sociaal denken biedt daarvoor kaders. Daarom moeten ook kerken en hun vertegenwoordigers terug naar het debat in de publieke arena. De kerken en hun belangrijkste vertegenwoordigers, de predikanten, zijn veel afwezig in belangrijke publieke debatten en meetings.

Onlangs nam ik deel aan een breed maatschappelijk forum, waar SER-voorzitter Wijffels ”Leiderschap en de systeemcrisis van onze tijd” besprak. Toen ik de relatie naar kerken legde en vroeg of er bijvoorbeeld predikanten aanwezig waren, stonden er heel weinig op. We hebben ons leven opgedeeld in segmenten die elkaar nauwelijks nog lijken te beïnvloeden. In ons denken, maar ook in het publieke debat is de scheiding tussen kerk, staat en maatschappij voortreffelijk uit elkaar georganiseerd.

Die segmentatie in ons denken en doen zouden we snel moeten reorganiseren. Een waarden- en normendebat over de inrichting van de samenleving kan niet zonder de input van het christelijk geloof. Waarden en normen hebben immers alles te maken met het mensbeeld waar je in gelooft. Christenen: wees waardenvol en doe normaal. Niet alleen binnen de muren van je kerkgebouw, maar vooral ook in de publieke arena.

De auteur is algemeen secretaris van het christelijk vakverbond GMV.