Ideologisch
Er bestaan twee soorten politiek leiders: ideologische en meer vaderlijke premiers. Voormalig premier Kok was in zijn functie een soort vader des vaderlands. Hij schudde zijn ideologische veren af en wilde vooral boven de partijen staan.Balkenende is meer van het type ideologische premier. Hij heeft een duidelijk christendemocratisch profiel en een boodschap: eigen verantwoordelijkheid en fatsoen.

Soms wordt Balkenende zelfs vergeleken met premier Den Uyl (PvdA). Beiden waren eerst werkzaam bij het wetenschappelijk instituut van hun partij en lid van de gemeenteraad, en ze kenden allebei een sterk missionair besef: ze hebben een boodschap en het volk moet dat weten.

Balkenende had als wetenschappelijk medewerker van het CDA en als hoogleraar christelijk-sociaal denken aan de VU in de jaren tachtig en negentig de tijd om zijn ideeën over de inrichting van de samenleving te laten rijpen. Zijn in 1992 gepubliceerde dissertatie over overheidsregelgeving en maatschappelijke organisaties was al doordrenkt van de gedachte dat de overheid zich terughoudend moet opstellen en dat burgers en maatschappelijke organisaties meer verantwoordelijkheid moeten krijgen.

Doortastend

Een van de mogelijke problemen van ideologische leiders is hun gebrek aan steun van bepaalde groeperingen; ze weten niet snel de hele bevolking aan te spreken. Balkenende kreeg de afgelopen vier jaar ook stevige weerwerk.

Zijn kabinet heeft de afgelopen drie jaar, met als motto ”Meedoen, meer werk, minder regels”, een forse hervormingsagenda doorgevoerd. Keer op keer stuitten de voorstellen op stevige weerstand; bij de hervorming van de al jaren slepende kwestie van de AOW, bij de herziening van het zorgstelsel, de versoberingen in de WW en de strengere bijstandswet.

Maar Balkenende lijkt onder kritiek alleen maar vastberadener te worden. „Hij is een echte Zeeuw”, zegt de CDA-campagneleider Jack de Vries, tot voor kort Balkenendes persoonlijk assistent. Niet opgeven, maar doorzetten. Luctor et emergo.

Normen en waarden

Weerstand ontmoette de christendemocratische premier bij de door hem geïnitieerde discussie over normen en waarden, of beter gezegd: over waarden en normen - want de normen komen uit de waarden voort, zoals Balkenende altijd zegt.

Zijn ideeën over moraal in de samenleving zijn sterk beïnvloed door de Amerikaanse socioloog Etzioni, de grondlegger van het zogeheten communitarisme. Volgens de Amerikaan moeten politici niet zelf de norm stellen, maar moeten ze een soort gemene deler van de heersende normen en waarden zien te vinden en die ondersteunen.

Het is de premier tot nu toe niet gelukt om het thema te laten ontstijgen aan de sfeer van burgermansfatsoen. De debatten in het parlement over normen en waarden verzandden al snel in gedachtewisselingen over posters in bushokjes en onbeleefd taalgebruik. Balkenende kreeg onder meer door die debatten al snel het stempel ”stijfburgerlijk” opgedrukt.

Stijfburgerlijk

De premier kampt al vanaf zijn aantreden met het imago ouderwets te zijn. Zijn kapsel is niet goed, hij draagt te sombere pakken, hij is saai, voorspelbaar en serieus, o zo serieus. De Belgische minister De Gucht omschreef hem vorig jaar als „een mix van Harry Potter en brave kleinburgerlijkheid.”

Zelf doet Balkenende kritiek op zijn stijfburgerlijke imago meestal af als gezeur. Hij wil vooral als inhoudelijk bekend staan, als iemand die niet zomaar als een windvaantje heen en weer draait.

Maar de laatste maanden heeft hij toch een paar kleine veranderingen ondergaan. Kapper Ab in de Haagse Korte Houtstraat, die al jaren zijn haar knipt, kan tevreden zijn: met een beetje gel in zijn haar heeft hij een andere look gekregen. Balkenende heeft ook een nieuwe, moderne bril opgezet. En bovendien is hij tijdens de wekelijkse persconferenties gaan staan. Dat is „beter voor het plaatje”, zeggen zijn adviseurs. Ze bedoelen te zeggen dat hij op die manier meer als staatsman dan als Harry Potter overkomt.

Studentikoos

Zijn imago mag dan stijfburgerlijk zijn, intimi en bekenden roemen vaak zijn geestigheid en studentikoze humor. Wellicht stamt die humor uit de tijd dat hij college liep. Tijdens zijn studentenjaren, van 1974 tot 1982, was hij lid van Pascal, het jongensdispuut van studentenvereniging Liber. De leden van dat dispuut gingen jaarlijks op Koninginnedag naar het défilé op paleis Soestdijk om aan koningin Juliana een vissenkom te overhandigen.

Balkenende heeft volgens kennissen altijd iets van die studentikositeit gehouden. In de gemeenteraad van Amstelveen diende hij begin jaren negentig de ”krokettenmotie” in: op vergaderingen die nog na 23.00 uur doorgingen, moesten kroketten worden uitgedeeld. Nog steeds geldt deze regel in de Amstelveense gemeenteraad.

Hij moet samen met Ab Klink, de directeur van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA, ook heel geestig de presentatie van EO’s muzikale fruitmand kunnen imiteren. Maar dat hebben maar weinig mensen mogen horen.

Niet altijd wordt Balkenendes studentikoze houding gewaardeerd. In 2002 was de Tweede Kamer, met de GroenLinksfractie van toenmalig leider Rosenmöller voorop, bezorgd over de ruzie tussen ministers Bomhoff en Heinsbroek. Balkenende stuurde vanuit de Trêveszaal een door alle bewindslieden „in gezamenlijkheid en eenheid” ondertekende ansichtkaart. Dit schoot bij GroenLinks en PvdA in het verkeerde keelgat.

Attent

Zelfs politieke tegenstanders noemen Balkenende vriendelijk en attent. In zijn directe werkomgeving lopen ze met hem weg. Hij nodigde het gezin van een van zijn chauffeurs eens uit om met zijn gezin naar de dierentuin te gaan. En ook op werkbezoeken en in campagnetijd laat hij meestal een prettige indruk achter.

Bij de CDA-campagne voor de gemeenteraadsverkiezingen ging de premier langs de deuren, foldertje in de rechterhand, een bosje tulpen in de linkerhand. Mevrouw Kraaijeveld uit de Utrechtse wijk Vleuten-De Meern deed de deur open en zag de premier plotseling in de deuropening staan. Ze was verbaasd en wist even niet wat ze moest zeggen. Maar Balkenende groette haar vriendelijk, stelde haar al snel op haar gemak en vroeg of ze ook ging stemmen. „Ja, maar niet op het CDA”, zei ze. „Ik stem al twintig jaar op de PvdA.” Balkenende: „Dat geeft niets, mevrouw. Als u maar gaat stemmen, dat vind ik veel belangrijker.”

Het bezoekje maakte indruk op Kraaijeveld. „Hij is erg aardig, niks geen moeilijke woorden en is heel gemakkelijk te benaderen.” Bij de raadsverkiezingen liet ze haar PvdA voor het eerst in twintig jaar in de kou, en stemde ze op het CDA van Balkenende. „Dankzij Jan Peter.”