Het leven van Dietrich Bonhoeffer verliep zoals dat van een genie: na een snelle promotie en habilitatie jongste privédocent aan de theologische faculteit van Berlijn, studentenpredikant, studie in New York, predikant in Londen, met open blik en wereldwijde contacten in de destijds sterk groeiende oecumenische bewegingen van het protestantisme. xEen man van de wereld, die veel rookte, zijn slaap met slaaptabletten reguleerde en als gevolg van een grootburgerlijke opvoeding met bewonderenswaardige perfectie een achtgangenmenu kon celebreren. Bij dat alles echter grondig, gevoelig, met een volkomen Duits gemoed en een stoer-Germaans voorkomen - zoals zijn talrijke buitenlandse vrienden, van Bazel tot New York en Londen, hem liefdevol karakteriseerden.Doodgezwegen
Toen in 1934 de ”Bekennende Kirche” (Belijdende Kerk) in het geweer kwam tegen de te grote invloed van de nationaalsocialistische ideologie op de nationale kerken en zij naast het enige Woord van God „geen waarheid als openbaring van God wilde aannemen”, was het Dietrich Bonhoeffer en mensen als Heinrich Himmler en de secretaris van de Führer, Martin Bormann, meteen duidelijk dat men niet tegelijk christen en nationaalsocialist kon zijn.

Daarom diende hij de Bekennende Kirche ook nadat hem een spreek- en publicatieverbod was opgelegd tegen 300 mark per maand tot het einde van zijn leven. Als theologisch docent, leider van de gezamenlijke vicariaten, begeleider van de predikanten van de Bekennende Kirche en theologisch raadgever vervulde hij zijn dienst. Zijn credo: ”Wie bewust de Bekennende Kirche verlaat, keert zich af van het heil.” Voor jonge mensen is dat tegenwoordig nauwelijks te begrijpen - niet alleen omdat de Bekennende Kirche niet meer bestaat (misschien nog wat losse bewegingen, gemeenschappen, bijeenkomsten of conventikels), maar ook omdat zulke mannen van het of-of in de kerk van onze dagen helemaal niet meer bestaan.

Dietrich Bonhoeffer (die het bittere in de verhouding van de Vader tot de Zoon als een teken van grote kracht beschouwde) vocht tegen de te grote invloed van de nationaalsocialistische ideologie op de nationale kerken als een conservatieve revolutionair. Tegenwoordig wordt dat in de meeste Bonhoefferportretten het liefst doodgezwegen. Al in de jaren dertig bracht hij het verwijt naar voren dat de kerk „de goddelijke waarde van de ouders tegenover een revolutionaire jeugd niet had durven verkondigen.”

Wat zou hij wel niet hebben gezegd van de „cultuurrevolutie van de jeugd” van 1968? Met het oog op de vrouwenemancipatie -die al in zijn tijd bestond en vandaag de dag als ”heilige koe” onze westerse waardengemeenschap stempelt- schreef hij in een brief vanuit de gevangenis, dat het „ongezonde tijden zijn, waarin vrouwen hun eerzucht zoeken in het feit dat ze willen zijn als de man.”

En ondubbelzinnig wenste hij in een ”trouwpreek uit de cel” in 1943, dat de plaats van de vrouw in het huis van de man is; en dan heel indringend: „In alles zijn jullie vrij bij het vormgeven van jullie huis, slechts in één ding zijn jullie gebonden: De vrouw is onderdaan van de man en de man dient zijn vrouw lief te hebben.”

Modernisme
Regeringsmacht was voor Bonhoeffer een mandaat van God en niet van het volk. Politieke autoriteit wordt van boven verleend en niet van onderen gedragen. „Een juist begrepen Godsgenade van de overheid in haar glans en in haar verantwoordelijkheid behoort tot het wezen van de relatief beste staatsvorm.”

In heldere taal: Bonhoeffer behoorde tot die kringen van het verzet, die met de prins uit het geslacht van de Hohenzollern, Louis Ferdinand, de monarchie in Duitsland weer wilden invoeren. Nauwelijks één theologenziel herinnert zich vandaag nog, dat Bonhoeffer een overtuigde monarchist was. Maar zulke gedachten behoren tot de wezenlijke kern van zijn politieke ethiek, en daar ben ik blij om.

Met de kernuitspraken van Bonhoeffers over de „machteloosheid van God” en de „mondige mens” hebben mondig-revolutionaire theologen op zulke wijze hun „vaderhaattheologie” belicht, dat ik uit woede in 1989 het boek ”De andere Bonhoeffer - De uitdaging van het modernisme” heb geschreven; de vertaling daarvan in het Engels opende daar eindelijk de ogen voor de listige, foutieve interpretaties van Bonhoeffer in Duitsland. Bonhoeffers uitspraken over de machteloosheid van God in de wereld -die de mensen zo vrij laat leven „alsof God er niet zou zijn”- kan en mag niet worden opgevat als „onmachtspositivisme.”

Wederkomst
Bonhoeffer was per slot van rekening evenals Paulus een Christusmysticus: God draagt de onmacht van de mens; daarom zal een christen juist in de ervaring van machteloosheid, in de wezenlijke ervaring van de innerlijke gespletenheid van deze wereld, aan het kruis van zijn leven herkennen dat God bij hem is, hem ruimte geeft en hem helpt.

Kort samengevat kan men het als volgt formuleren: Voor Bonhoeffer is er geen kruis zonder opstanding, maar ook geen opstanding zonder kruis. De ervaring van kruis en opstanding zijn de fundamentele gegevens van het christelijk bestaan. Dat is de geest van de apostel Paulus, als hij belijdt dat een christen als Christus zelf strijdt, wordt gekruisigd, moet sterven - maar ook zal opstaan en voor elke dag nieuwe kracht zal vinden. Slechts vanuit dat standpunt bezien is Christus ons leven en sterven ons gewin.

Mondigheid is juist niet een religieuze, als consumptieartikel aangeboden zelfverwerkelijking, maar deelhebben aan het lijden Gods in de gespleten zingeving van deze wereld. Daarbij geldt: Deze wereld is de voorlaatste. Het einde van deze wereld en de wederkomst van Christus vormden centrale elementen in de geloofsboodschap van Bonhoeffer. Deze wereld was voor hem „rijp voor de sloop” en tot de tekenen van deze afbraak hoorde ook de „vernietiging van het natuurlijke in ieder opzicht.” Maar zolang deze wereld bestaat, mag de mens zich niet terugtrekken voor zijn verantwoordelijkheid in die wereld.

Hij mag de natuurlijke ordeningen, ook al zijn ze de voorlaatste, nooit door een soort eeuwigheidsfanatisme „vol maden” maken. Dat een man in de armen van zijn vrouw naar het hiernamaals zou moeten verlangen, hield hij voor een smakeloosheid die in tegenspraak was met Gods wil. Dat in elk leven en iedere ordening van dat leven de tijd komt dat men vanuit de gebrokenheid van het voorlaatste verlangt naar de definitieve verlossing, was voor hem een absoluut noodzakelijke gang van de heilsgeschiedenis.

Ergerlijk
Ongeveer een jaar voor zijn dood schreef Bonhoeffer, die dagelijks met de uiterste consequentie rekening moest houden, dat als de dood zou komen, die voor hem zin zou hebben; een dood „die ik zou denken te begrijpen.”

Veel van wat ik hier kort uit het leven van Bonhoeffer heb weergegeven mag voor een enkeling onacceptabel, voor velen zelfs ergerlijk zijn. Nog altijd wordt erover gestreden of hij „slechts” als verzetsstrijder of als martelaar aan de galg is geëindigd. Voor mij is Bonhoeffer juist vandaag de dag een veel te weinig geachte (zo niet zelfs verraden) leraar van de kerk, een getuige van Christus in leven en sterven, en een martelaar van Christus’ Kerk.

De auteur is een Duitse theoloog. Voor de tweede keer binnen een jaar is er een Bonhoefferverjaardag ophanden. Na de zestigste sterfdag op 9 april 2005 volgt morgen 4 februari 2006 in de Silezische hoofdstad Breslau (Wroclaw in Polen) de honderdste geboortedag. Dietrich Bonhoeffer (1906-1945), kort voor het einde van de Tweede Wereldoorlog in concentratiekamp Flossenbürg door de nationaalsocialisten terechtgesteld, behoort tot de meest geciteerde protestantse theologen.