„De burger houdt er niet van als de regering zomaar zijn gemeente opheft. Mensen keren zich dan af van hun bestuur. Het paarse kabinet heeft daar te weinig oog voor gehad.”

De gemeenten die zich tegen hun herindelingen hebben verzet, steken in gedachte de vlag al uit. Degenen die er belang bij hadden, zoals Eindhoven, blijven verbijsterd achter.

Burgemeester Welschen van Eindhoven waarschuwt voor verdere ghettovorming nu zijn stad geen adem krijgt door inlijving van de rijkere randgemeenten.

Eindhoven is niet de enige. Ook de herindelingsplannen van tientallen andere gemeenten worden op de valreep stopgezet, zoals in de Achterhoek, Deventer en Helmond.

De tijd van grootschalige herindelingen, van boven af opgelegd, lijkt voorbij. Het kabinet Kok II wilde in rap tempo lokale besturen meer slagkracht geven. De gemeenten moesten minstens, zo redeneerde het kabinet, 20.000 à 25.000 inwoners hebben om een professioneel ambtenarenapparaat te kunnen opbouwen. Ook grotere gemeenten waren niet veilig voor de herindelingsdrift.

Het recept was doorgaans simpel: Grote centrumgemeenten slokten de kleinere om hen heen op. Of kleinere gemeenten en hun burgers hoog of laag sprongen: Het maakte niet uit. De herindelingen werden doorgezet. Het aantal gemeenten zakte onder Paars I van 636 naar 548. Onder Paars II daalde het verder naar 496.

„Er is teveel geredeneerd”, vindt bestuurskundige Elzinga, „vanuit ambtelijke bestuurskracht. Er is te weinig gekeken naar wat burgers ervan vinden. Die herkennen hun eigen gemeentebestuur niet meer, of moeten veel meer moeite doen om aan een loket een nieuw rijbewijs te halen.”

Elzinga was voorzitter van de staatscommissie die onderzocht hoe gemeentebesturen gemoderniseerd moesten worden. Hij is zelf lid van de PvdA, maar heeft de PvdA-drang tot samenvoeging van gemeenten nooit begrepen. Hij ziet andere mogelijkheden om gemeenten meer slagkracht te geven. „Je kunt ambtenaren van verschillende gemeenten laten samenwerken, maar de gemeentegrens en gemeentebesturen onaangetast laten. Zo wordt de bestuurskracht vergroot en behouden burgers hun eigen bestuurders en gemeentehuis.”

’Small is beautiful’ was altijd al het devies van de christen-democraten bij discussies over herindelingen. Het zal de leidraad worden bij toekomstige discussies over gemeentelijke schaalvergroting, nu het CDA als grootste partij de regering zal gaan aanvoeren. „Niet dat we per definitie tegen herindelingen zijn” zegt CDA-Kamerlid M. van der Hoeven. „Maar we willen er alleen mee instemmen als de burgers de herindeling zien zitten.” Pas dan is er volgens haar ook draagvlak om bijvoorbeeld bijkantoren te openen in plaatsen die hun gemeentehuis verliezen. „Zo blijft de gemeente herkenbaar voor de burger. En dat is goed voor de democratie.”