De ongekende populariteit van Pim Fortuyn was onmiskenbaar een aanwijzing dat de samenleving van haar ankers los was geslagen. Zo veel grilligheid onder het kiezersvolk was nog nooit eerder vertoond en kon moeilijk worden verklaard door uitsluitend te verwijzen naar de persoon van Fortuyn. Hij had immers nog nooit iets laten zien.

De rapporten van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) bieden in dat opzicht nieuwe handreikingen, omdat ze in kaart brengen welke veranderingen zich onder de bevolking voordoen, zowel op korte als op lange termijn. Het planbureau maakt daarbij gebruik van veel bestaand onderzoek en brengt daarin -op verzoek van de Tweede Kamer- samenhang aan. Oftewel: Anderen steken de thermometer in de samenleving, het SCP probeert daaruit af te leiden hoe de patiënt het maakt.

Het jongste rapport, ”De sociale staat van Nederland 2005”, bevestigt een groot aantal langdurige trends. Zoals daar zijn: de vergrijzing, een toenemend aantal eenoudergezinnen als gevolg van echtscheidingen, de ontkerkelijking, minder tijd voor sociale contacten, het oplopende internetgebruik, de verkleuring van de bevolking en het daarmee samenhangende oprukken van de islam.

Al langer gaande was ook de individualisering. Veel mensen zijn mondig, kunnen zichzelf wel redden en zijn economisch onafhankelijk. Ook willen ze minder gebonden zijn. Daarom bedanken ze vrij gemakkelijk voor de kerk, een maatschappelijke organisatie of politieke partij. Om dat laatste te illustreren: Het CDA verloor tussen 1995 en 2005 27 procent van zijn leden, de VVD 22 en de PvdA 5.

Het vandaag verschenen SCP-rapport signaleert ook tamelijk nieuwe trends. Het afnemend vertrouwen in de regering is er een van. In vrij korte tijd is dat teruggelopen van 64 naar 38 procent. Dat is niet alleen te verklaren door de geringe populariteit van het kabinet-Balkenende met zijn stevige ingrepen in onze sociale voorzieningen en ons zorgstelsel. Want ook het vertrouwen in de Tweede Kamer is in twee jaar tijd met ruim 10 procent gedaald tot 50 procent. Anders gezegd: De helft van de ondervraagden vertrouwt de eigen vertegenwoordiger(s) in de Kamer niet meer.

De onderzoekers van het planbureau denken dat de aanslagen van 11 september 2001 hebben gezorgd voor een historische schokgolf. De moslimterreur die daarna is doorgegaan, heeft het effect nog eens versterkt. Het vrij algemene gevoel leeft dat de overheid en overheidsorganisaties (of breder: de instituties) niet bij machte zijn de zwakke burger te beschermen tegen dit onstuimige geweld.

Daar komt bij dat er een vrij breed onbehagen is over ”de buitenlanders”. Nieuwe gegevens levert het SCP-rapport hierover niet, maar ze zijn wel in aantocht. Aangekondigd wordt het ”Jaarrapport Integratie 2005”, dat volgens het planbureau melding maakt van aanhoudende druk op de multiculturele samenleving. Het is niet moeilijk om te voorspellen dat dit jaarrapport grote onvrede onder de bevolking zal signaleren over het beleid op dit punt.

Als dan ook nog eens een kabinet opereert dat drastisch snijdt in allerlei sociale zekerheden, smelten kennelijk bij velen de laatste restjes vertrouwen in de overheid. Zeker in een periode van economische teruggang ervaren grote groepen burgers dergelijke ingrepen al snel als bedreigend.

Het zou een interessante vraag zijn of er een verband is met de ontkerkelijking. De cijfers van het planbureau leren dat in vijftien jaar tijd meer dan 2 miljoen mensen de kerk vaarwel hebben gezegd. Raken geseculariseerde mensen gemakkelijk op drift als gevolg van het wegvallen van zekerheden?

Het SCP zoekt het in een andere richting. Politiek en bestuur moeten volgens het planbureau daadwerkelijk in gesprek gaan met de burger. Het minste wat daarvan te zeggen valt, is dat we dat vaker hebben gehoord. Maar of het ook echt zou helpen?