Als de schemer valt, op het Marktpleintje de lantaarns aangaan, de schaduwen over de keisteentjes vallen, een laatste medegenieter van een goed glas bier vertrekt - dan begin je welhaast te vrezen dat ieder ogenblik een woeste Spanjool-met-musket te paard de hoek om kan komen.

Zo onwaarschijnlijk is dat wapengekletter niet. Wekelijks klinken in vesting Bourtange kanonschoten. En jaarlijks bevolken mannen in militaire tenues uit vervlogen tijden de straten van historisch Bourtange. Maar dat is folklore.

„Mooi toch?” zegt de oude mevrouw J. Bos-Frenkel, sinds haar geboorte vrijwel onafgebroken woonachtig geweest in het vestingstadje aan de Duitse grens. Aan de wekelijkse kanonschoten is ze gewend. Ze heft haar getaande handen omhoog, grinnikt schalks. „Als m’n broer en z’n vrouw bij mij op visite komen en die kanonnen gaan schieten, dan veren ze op in hun stoel. Voor mij is het normaal.”

Bourtange ruikt naar historie, nee, Bourtange ís historie. Niemand minder dan prins Willem van Oranje gaf in 1580 de opdracht een vesting op een tange, een zandrug, aan te leggen. De schans met vijf bastions kwam te liggen op een belangrijke handelsroute te midden van de moerassen. Zo moest Bourtange de Spanjaarden de pas afsnijden richting Groningen.

En dat lukte aardig, vertelt gids Johan Sanders bij een grote plaquette van de vijfkantige vesting. „Bourtange had de reputatie van een onneembare vesting. Zo probeerde een Spaanse krijgsheer Bourtange in te nemen. Ze zaten met zijn allen in de blubber en werden alleen maar natter.” In 1594 gaven de Spanjaarden in Groningen zich over.

In later tijden werd Bourtange in stelling gebracht tegen Duits gevaar. Toen een krijgsheer ooit een flinke som geld bood voor het bouwwerk, werd hem te kennen gegeven dat hij 100.000 kogels kon krijgen.

Vanwege nieuwere vormen van oorlogsvoering verloor Bourtange gaandeweg zijn functie als verdedigingswerk. In 1851 werd de vesting officieel opgeheven. Soldaten verdwenen, vaklieden en boeren namen hun plaats in. De vormen van het vestingstadje verdwenen.

In de twintigste eeuw kwijnde Bourtange langzaam maar zeker weg. Winkels sloten hun deuren, boeren trokken weg. Met het rigoureuze besluit in de jaren zestig om Bourtange te herbouwen als historisch vesting keerde het tij. Nu weten jaarlijks zeker 200.000 toeristen de weg naar Bourtange te vinden.

Een van de bezienswaardigheden is de synagoge uit 1842. Tragisch genoeg werden vrijwel alle joden uit Bourtange en omgeving in de Tweede Wereldoorlog gedeporteerd en vermoord. Slechts een enkeling wist uit handen van de nazi’s te blijven. Op een gedenksteen buiten de synagoge staan de namen van de slachtoffers. Kenmerkende joodse namen: Roosje Anna Levie, vijf jaar, Meier Jacobson, 82 jaar, Jeanette Frank, 50 jaar. „De joodse ziel voel je hier nog rondwaren”, vertelt gids Gerrie Borg, die met liefde vertelt over het joodse volk.

De 19-jarige Bas Sijpkes, werkzaam bij het informatiecentrum in Bourtange, houdt van het vestingstadje. „Je leeft hier een paar eeuwen terug.” Toch is hij van plan te verhuizen. „In Bourtange zit ik eigenlijk altijd in mijn werkomgeving. Je hebt altijd toeristen in je achtertuin.”

Dit is het tweede deel in een zomerserie over plaatsen langs de Nederlandse grens. Meer foto’s op www.refdag.nl, dossier Op het randje.