In de regeringscentra wordt er druk over gepraat. Her en der binnen de Unie klinken stevig aangezette waarschuwingen. Een greep uit de geluiden die in de voorbije dagen waren te beluisteren. Volgens de Duitse minister van Binnenlandse Zaken, Schily, zou een negatieve uitslag „een ernstige vergissing” zijn. President Fischer van Oostenrijk spreekt van „een catastrofale terugslag” en een bewindsman uit Slovenië van „een politieke ramp.” De Poolse premier Belka voorziet „crisis en tweedeling” binnen Europa als het misgaat in Frankrijk.

Op 29 mei mogen de burgers daar naar het stemhokje, drie dagen later gevolgd door de bevolking in Nederland. De ogen zijn vooral gericht op eerstgenoemde natie, want die verkeert als grootmacht tenslotte in een toonaangevende positie. Frankrijk vormt samen met Duitsland het hart van het verenigd Europa.

Er tekent zich bij dit land een meerderheid af die de beoogde constitutie verwerpt. President Chirac heeft vorige week geprobeerd met een charmeoffensief op de televisie het tij te keren. Ook voor hem persoonlijk staat er veel op het spel. Zijn reputatie in eigen land en in de EU loopt bij een ongunstig resultaat een forse deuk op. Zijn vaak dominante invloed in het overleg met de leiders uit de andere lidstaten zal ongetwijfeld tanen. Wat stelt immers het gezag voor van iemand die het nationale publiek niet weet te overtuigen van de belangen waarvoor hij strijdt?

Het staatshoofd ging in een drie uur durende show de discussie aan met jongeren. Maar het gewenste effect bleef uit. Erger zelfs, het kamp van de tegenstanders bleek na de uitzending juist in omvang te zijn gegroeid.

Eerder deze maand zou het Elysée hebben ingegrepen om te verhinderen dat voorzitter Barroso van de Europese Commissie als hoofdgast aanwezig was in eveneens een tv-programma. De Fransen beschouwen de Portugees als de stuwende kracht achter de liberale wind die er in hun ogen waait in Brussel en achter het vrijemartkdenken dat daar heerst. Daarom beoordeelde Chirac zijn verschijning aan de ontevreden massa als onwenselijk.

De cijfers verslechteren en de overtuiging neemt toe dat de aan het Franse electoraat gevraagde goedkeuring voor de grondwet er niet inzit. Dat vergroot de kans dat dit scenario werkelijkheid wordt. Een trend laat zich in een campagneperiode niet gemakkelijk stoppen, leert de ervaring. En daarmee hangt een afstraffing in de lucht voor de politieke elite van Europa.

Als de raadpleging in de betrokken lidstaat inderdaad uitmondt in een ”non”, valt het document waarschijnlijk niet te redden. Dat zou een harde klap betekenen voor de EU. Er is heel veel tijd, energie en prestige geïnvesteerd in dit project. Het ontwerp kwam tot stand na lange en lastige besprekingen, eerst in de zogeheten conventie, een werkgroep met vertegenwoordigers van de Europese instellingen en de nationale overheden, die opereerde onder aanvoering van oud-president Giscard d’ Estaing, en later tussen de regeringen. En dan dat pakket met moeizaam bereikte compromissen wellicht naar de prullenmand verwezen: het schrikbeeld van de pleitbezorgers van de voortgang van de eenwording.

Uit onderzoeken komt naar voren dat de meeste Fransen bij een negatief vonnis rekenen op heronderhandelingen. De vraag rijst echter: Waarover? De motieven van de neestemmers zijn namelijk zeer divers en hebben veelal zelfs helemaal niets van doen met de inhoud van het nieuwe verdrag. Afkeer van op termijn eventueel de toetreding van Turkije, onvrede over de hoge werkloosheid, angst voor aantasting van sociale verworvenheden, de buik vol van president Chirac en premier Raffarin - het speelt allemaal mee. Ongenoegen en frustratie bij de burgers over van alles en nog wat dreigen te worden afgereageerd bij het referendum.

Het voorliggende concept bevat een broos evenwicht tussen verschillende visies met betrekking tot de mate en de inrichting van de Europese integratie. Frankrijk en Groot-Brittannië bijvoorbeeld denken bepaald niet eensluidend over taken en bevoegdheden van de Unie. Een herstart van het beraad zou de hele zaak openbreken en zie dan maar weer eens alle partijen op één lijn te krijgen. Ook daarom zit een dergelijk traject er waarschijnlijk niet in.

De Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Fischer, acht het naar zijn zeggen voor lange tijd een volstrekt onbegaanbaar pad. „Er is in de afzienbare toekomst geen betere constitutie denkbaar dan deze”, concludeert hij. Zijn Franse collega Barnier huldigt dezelfde opvatting. „Er komt geen tweede kans”, benadrukte hij deze week na overleg in Den Haag met zijn ambtgenoot Bot.

In regeringskringen in Londen daarentegen zinspeelt men als alternatief op een afgeslankte grondwet, ontdaan van controversiële elementen en door diplomaten aangeduid als ”een verdrag minus”. De Britten, die traditioneel huiverig zijn voor een machtsconcentratie in en een verlies van soevereiniteit aan Brussel, zouden daar wellicht niet ongelukkig mee zijn.

Als de grondwet het niet haalt, moet de EU de weg vervolgen op basis van de huidige spelregels, die zijn opgenomen in het Verdrag van Nice. Dat dateert van eind 2000. De afspraken daarin zijn van het begin af aan aangemerkt als te mager om in de uitgebreide samenstelling van na 1 mei vorig jaar, toen tien kandidaten aanhaakten, slagvaardig en efficiënt te kunnen functioneren. Maar voortzetting van de werkzaamheden met behulp van het bestaande instumentarium betekent zeker niet de ineenstorting van de Unie. Die is in het verleden wel vaker bestand gebleken tegen crises.