Is het toegestaan om koopwaar te verzekeren? Mag je een hypotheek afsluiten? Kan een christen wel aandeelhouder van een handelsmaatschappij zijn? Over vragen als deze hebben geestelijken en godgeleerden zich eeuwenlang het hoofd gebroken. Boekenkasten zijn erover volgeschreven. Verwonderlijk is dat niet als we beseffen dat de Bijbel hun belangrijkste referentiekader was. Die verzameling van heilige teksten ontstond in een compleet andere economische situatie en gaf slechts indirect richting als het ging om de nieuwste commerciële en financiële innovaties. Toch wisten theologen en predikers uit het verleden zich geroepen om daar uitspraken over te doen. En dat was, op zijn zachtst gezegd, een intellectuele uitdaging.

Algemene principes

Kerkhistoricus prof. dr. Herman Selderhuis wees in een interview op de lessen die besloten liggen in het werk van de reformatoren (RD 8-5). Om met de kop van het stuk te spreken: ”Van Luther en Calvijn valt veel te leren over geld”. Selderhuis wijst op Luthers huiver voor rijkdom en zijn afkeer van rente die de armen uitbuit. Bij Calvijn bespeurt hij theologische ruimte om geld te beleggen. Tegelijkertijd waarschuwde de Geneefse reformator voor hebzucht en riep hij op om in de omgang met geld en goed te rekenen met God en de naaste. Meer algemeen leerde Selderhuis van Luther en Calvijn dat we ons inzake geld en bezit door de Bijbel moeten laten onderwijzen.

Lees ook

Prof. Selderhuis: Van Luther en Calvijn valt veel te leren over geld

Een kwart tot een derde van Jezus’ gelijkenissen is economisch getoonzet

Dat de Bijbel relevant is voor de economie staat buiten kijf. Alleen al een kwart tot een derde (afhankelijk van hoe je telt) van Jezus’ gelijkenissen is economisch getoonzet. De moeilijkheid is dan ook niet om uit deze en andere Bijbelpassages algemene economisch-ethische principes af te leiden. De Schrift roept bij monde van profeten en apostelen onder meer op tot rechtvaardigheid, matigheid en mededeelzaamheid, zo veel is duidelijk. Vanuit een dergelijk economisch-ethisch kader argumenteerden godgeleerden de hele kerkgeschiedenis door.

Hoe verantwoord is het om te kopen bij grote Chinese webwinkels?

Overgangsfiguren als Luther en Calvijn dachten in dat opzicht langs precies dezelfde lijnen als eerder de kerkvaders en middeleeuwse scholastieke theologen. Dat Calvijn „de eerste met een Bijbels verantwoorde theorie voor het omgaan met geld en goed” is geweest, zoals Selderhuis stelt, doet mijns inziens tekort aan anderhalf millennium theologisch (s)preken over economie.

Concrete vraagstukken

Het wordt daadwerkelijk spannend wanneer we de economisch-ethische normen uit de Bijbel proberen toe te passen op concrete economische vraagstukken. Tegen het vragen van rente hebben weinig christenen vandaag de dag nog bezwaren, maar hoe zit het met investeren in bitcoins of complexe beleggingsproducten? En hoe verantwoord is het om te kopen bij grote Chinese webwinkels of een slaatje te slaan uit de kunstmatige intelligentie-industrie? Het zijn zomaar enkele voorbeelden.

Economie is een zelfstandige discipline geworden en heeft haar theologische veren afgeschud

Theologen als Luther en Calvijn hadden met andere, inmiddels breed ingeburgerde economische nieuwigheden te kampen. Dat Calvijn daar moderner in stond dan Luther, zoals het interview suggereert, is een oude maar enigszins karikaturale opvatting. Luthers werk maakte een ontwikkeling door richting een ruimere visie op rente; Calvijn omkleedde zijn legitimering ervan met tal van voorbehouden. Van professionele woekeraars moest hij niets hebben. Zo bezien stond Calvijn dichter bij de laatmiddeleeuwse theologen dan sommigen tegenwoordig lief is.

Sociale kwestie

Het op een zorgvuldige wijze toepassen van Bijbelse normen en waarden op moderne economische vragen is een heuse evenwichtskunst. In die kunst werden theologen in spe in vroeger tijden getraind. Sinds het ontstaan van de theologie als academische discipline in de middeleeuwen schreven en discussieerden studenten over hete economische hangijzers. Met zijn interesse in economische vragen staat Selderhuis derhalve in een eerbiedwaardige traditie. Dat je van een theoloog misschien niet zo snel zou verwachten dat hij zich interesseert voor economische thema’s, zoals de interviewer oppert, is een teken aan de wand. Tegenwoordig wordt er aan theologische universiteiten en faculteiten nauwelijks tot geen onderwijs meer gegeven over netelige economische kwesties. Economie is een zelfstandige discipline geworden en heeft haar theologische veren afgeschud.

Die ontwikkeling was in een bepaald opzicht onvermijdelijk en nuttig. Maar het verdwijnen van morele –door de theologie en filosofie geïnformeerde– kaders in de economische wetenschap heeft ook grote maatschappelijke gevolgen gehad. Armoede en erbarmelijke arbeidsomstandigheden vormden in de negentiende eeuw dé ”sociale kwestie”. Toen kwam het theologische antwoord onder meer in de encycliek ”Rerum novarum” van paus Leo XIII. De kersverse bisschop van Rome, Robert Francis Prevost, lijkt zich door hem geïnspireerd te weten.

Cruciale rol

Heden ten dage spelen er weer andere sociale kwesties, opgeroepen door snel veranderende economische tijden. Deze vragen om nieuwe morele perspectieven. Hierin kunnen, nee moeten theologen een cruciale rol spelen. De economie is namelijk te belangrijk om alleen aan economen te worden overgelaten. Welke theologieopleiding in Nederland neemt de handschoen op? De wereld heeft behoefte aan economisch onderlegde theologen en predikanten.

De auteur is universitair docent aan de School voor Religie en Theologie van de Vrije Universiteit Amsterdam.