„Hierin zit denk ik zo’n 550 uur werk”, zegt vertaler Valk over ”Wat dunkt u van de Christus?”, het eerste deel in de serie ”Alle werken” van Ralph Erskine, dat deze week bij uitgeverij Den Hertog verscheen. „Het kost me ongeveer een uur per bladzijde.”

De vertalingen van Ralphs preken zullen uiteindelijk in twaalf delen –twee per jaar– verschijnen. Valk vertaalt in opdracht van Stichting Gereformeerd Erfgoed. Van Rijswijk neemt de preken van Ralphs broer Ebenezer voor zijn rekening, die zeven delen beslaan. In totaal zijn er zo’n 300 preken van de gebroeders. Het precieze aantal is moeilijk vast te stellen, omdat soms meerdere preken zijn samengevoegd tot een verhandeling, aldus Valk.

Valk vertaalde eerder op eigen initiatief al enkele preken van Ralph Erskine, voor Van Rijswijk is het vertalen een eerste kennismaking met de 17e-eeuwse Schotse oudvaders. „Ze staan bij mij thuis niet in de kast. Maar het zijn natuurlijk grote namen binnen de gereformeerde gezindte, dus ik leer de Erskines via hun werk graag kennen.”

Beide vertalers vertellen op een zonnige lenteavond vanuit Valks huis in Bennekom over hun werk. Kritiek op hun vertaling vinden ze niet altijd makkelijk. Toch doen ze het werk met plezier, blijkt uit de talloze voorbeelden die ze tijdens het gesprek uit hun mouw schudden.

Waarom is het nodig dat de werken van de Erskines opnieuw worden uitgegeven?

Valk: „De meeste preken van Ralph Erskine zijn al in de 18e eeuw vertaald. Die vertaling is prima, maar de taal is verouderd. De vertalers baseerden zich ook op een vroege druk die soms minder uitgebreid is dan de latere versie, die ik gebruik. Van een deel van de preken weten we niet eens wie ze vertaald heeft. Vier preken zijn daarnaast ingekort, terwijl niet duidelijk is wat daarvoor de reden geweest is.”

Korten jullie de preken niet in om ze bijvoorbeeld meer geschikt te maken voor gebruik in een leesdienst?

Valk: „Nee, voorlezers moeten daarvoor zelf een knip zetten. De meeste preken kunnen niet in één keer uitgelezen worden. Ralph Erskine heeft bijvoorbeeld een verhandeling van 130 pagina’s over de tekst ”Wat dunkt u van de Christus?”. Hij heeft die preek zelf verspreid over vier momenten uitgesproken, maar tijdens de vijf kwartier die je in een leesdienst hebt, kun je maar zo’n twintig pagina’s lezen. De meeste preken moeten gesplitst worden. Daarvoor zou je bijvoorbeeld een deel uit het dogmatische stuk en een deel uit de toepassing kunnen lezen. Ik voeg wel tussenkopjes toe, wat het selecteren makkelijker maakt.”

Moet je het inhoudelijk met een boek eens zijn om het te kunnen vertalen?

Van Rijswijk: „Je moet iemands woorden altijd eerlijk weergeven. Ik heb weleens bij een puritein „pikzwart” vertaald in plaats van „zo vuil als een zwarte Moor”, omdat ik dat laatste te beledigend vond. Maar daarbij meen ik evengoed recht gedaan te hebben aan de intentie van de auteur. Verder helpt het wel als je het met de belangrijkste leerstukken uit een werk eens bent, denk ik.”

Valk: „Voor mij is die inhoudelijke overeenstemming heel belangrijk. Ik vertaal naast mijn gewone werk en om genoeg innerlijke motivatie te hebben, moet ik er helemaal achter kunnen staan.”

Kan een seculier iemand deze preken vertalen?

Valk: „Dat wordt lastig. Om goed te vertalen, moet je het taalkleed van de gereformeerde gezindte kennen. Ook citaten uit de Bijbel of bijvoorbeeld de Westminster Confessie moet je herkennen en er de gebruikelijke vertaling voor weten.”

Van Rijswijk: „Ja, inderdaad. Pas las ik in een preek over ”active” en ”passive obedience”. Dat kun je niet zomaar vertalen als actieve en passieve gehoorzaamheid. Je moet weten dat wij daar de termen lijdelijke en dadelijke gehoorzaamheid voor kennen.”

Dat zijn niet de meest eenvoudige uitdrukkingen.

Van Rijswijk: „We veronderstellen ook wel een bepaalde mate van voorkennis bij de lezer. Als iemand nog niets van de gereformeerde theologie weet, zou ik hem ook niet aanraden om met het lezen van de Erskines te beginnen.”

Valk: „Veel van die moeilijke termen, zoals ook bijvoorbeeld hebbelijke en dadelijke heiligheid, zijn afkomstig uit de scholastiek. Ik probeer ze dan wel in een toelichtende noot uit te leggen. Maar in de letterlijke vertaling kun je er vaak niet zo makkelijk iets eenvoudigs van maken.”

Van Rijswijk: „Een compacte term gebruiken staat in de lopende tekst ook mooier dan een uitgebreide omschrijving. Soms is er gewoon geen eenvoudig alternatief voor een ingewikkeld woord.”

Is weglaten in zo’n geval een optie?

Daar hoeven de vertalers niet lang over na te denken. Valk: „Nee, daar ga ik niet aan beginnen. Dan moet je soms een heel onderdeel van het betoog weglaten.”

Vertalen is verraden, wordt weleens gezegd. Voor sommige lezers is iedere afwijking van de oorspronkelijke tekst er een te veel. In hoeverre houden jullie daar rekening mee?

Valk: „Als je het originele werk verdraait, is dat verraden. Maar volgens mij is dat sowieso niet de bedoeling bij theologisch vertaalwerk. Als iemand een vertaald boek van Ralph Erskine pakt, moet hij ervan uit kunnen gaan dat hij Erskine leest. De vertaler en zijn mening doen er niet toe. Ik ben weleens vertalingen tegengekomen, van zowel oudere als meer recente vertalers, waar af en toe woordjes als „soms” of „vaak” waren toegevoegd, om iets te verzachten of te nuanceren. Daar wil ik me verre van houden.”

Van Rijswijk: „Ik voel soms inderdaad wel dat er een vergrootglas op de vertaler ligt. Maar daar moet je ook een beetje maling aan hebben, denk ik. Taal is iets subjectiefs, dus ik probeer zo veel mogelijk mijn eigen keuzes te maken. Soms krijg je de bedoeling van de auteur gewoon niet overgezet als je letterlijk vertaalt.”

Valk: „Alleen woordgebruik levert soms al discussies op. Als in het Engels ”physician” wordt gebruikt, vertaal ik dat met arts. Een meelezer vroeg eens waarom ik daar niet medicijnmeester van maakte, omdat dat in de Statenvertaling gebruikt wordt. Maar ”physician” betekent gewoon arts, daar ga ik geen oud woord bij zoeken. Al is het natuurlijk anders als het Bijbelvers geciteerd wordt.”

Hoe gaan jullie met kritiek op je werk om?

Van Rijswijk: „Dat is niet altijd makkelijk, het voelt gauw persoonlijk. Maar het houdt je ook scherp. Als er nauwelijks kritiek op een boek komt, vraag ik me weleens af of mensen wel goed gelezen hebben.”

Valk: „Kritiek is inderdaad niet altijd makkelijk. Ik neem het mezelf kwalijk als ik iets niet gezien en daardoor niet goed vertaald heb. Dan denk ik: zou ik het op andere plekken dan wel goed gedaan hebben?” Lachend: „Maar zet dat maar niet in de krant, anders lijkt het alsof we aan onze eigen capaciteit twijfelen.”

Worden de vertalingen door anderen gecontroleerd?

Valk: „Ik houd er meestal de oudere vertaling van Jan Ross uit de 18e eeuw naast om te kijken of ik de zinnen wel goed begrijp. Verder leest mijn halve familie mee. Ik laat het altijd eerst aan mijn vrouw lezen en daarna ook nog aan enkele andere familieleden. Ook van de stichting zijn er meelezers. Daarbij wordt erop gelet dat de vertaling in correct Nederlands is en bijvoorbeeld geen onnodig vage zinnen bevat.”

Van Rijswijk: „Ik gebruik er liever geen andere vertaling naast, omdat ik bang ben dat ik me daar dan te veel door laat leiden. Ik wil het liefst zo veel mogelijk mijn eigen stijl vasthouden. Wel overleg ik regelmatig met de redactie van de uitgever waar ik voor werk.

Nu ben ik bijvoorbeeld bezig met het vertalen van een boekje van Thomas Brooks, waarin hij jongeren oproept om vroeg de Heere te vrezen. Hij gebruikt daarvoor de term ”to be good”. Dat kun je in het Nederlands moeilijk vertalen met „goed worden”. Maar de vertaling „vroom leven” wijkt ook weer af van Brooks’ woorden. Als ik er in zo’n geval niet uitkom en het in een boek vaker voorkomt, overleg ik vooraf al even met de uitgever.”

Hoe houd je een vertaling consistent?

Van Rijswijk: „Consistent vertalen kan niet altijd. Het Engels heeft een rijkere woordenschat dan het Nederlands. Vaak bepaalt de context van een woord welke vertaling het best past.”

Valk: „Als je voor een bepaald woord altijd hetzelfde Nederlandse woord kiest, mis je ook elementen. Neem het woord ”mercy”. Dat kan vertaald worden met zowel goedertierenheid als genade of barmhartigheid. Ralph Erskine bedoelt beide betekenissen als hij het woord gebruikt. Welke vertaling kies je dan? Je kunt bijvoorbeeld standaard kiezen voor een vertaling met goedertierenheid, maar soms blijkt uit de context dat genade beter past. Dan moet je het ook weleens anders durven vertalen.”

Welk publiek hebben jullie voor ogen tijdens het vertalen?

Valk: „De stichting heeft als doel om oude theologische boeken door middel van vertaling en hertaling te bewaren en door te geven aan de jongere generatie. Het is bedoeld om jongere mensen aan het lezen te krijgen. Tegelijk denk ik dat zij dat al wel een beetje gewend moeten zijn om deze vertalingen te kunnen lezen. Je moet je er wel enigszins voor inspannen.”

Van Rijswijk: „Als vertaler kun je inderdaad niet alles in hapklare brokken snijden. Ik houd wel rekening met de jonge, geïnteresseerde lezer. Ik probeer bij hun taal aan te sluiten door geen onnodig ouderwetse woorden te gebruiken. Zonder dat het plat wordt, natuurlijk.”

Zaterdag verschijnt in RDMagazine een kerkhistorisch verhaal over de Erskines.