De ontgoocheling die dinsdagavond laat van het gezicht van De Graaf viel af te lezen, heeft alles te maken met het onderwerp waarover de Senaat zo zeer in rep en roer was. Ooit had de D66-minister zelfs op de gekozen burgemeester willen promoveren.

Niet dat hij er zo bevlogen over sprak, tijdens de debatten in Tweede en Eerste Kamer. Maar dat doet De Graaf nergens over. Hij laat zich zelden verlokken tot retorische hoogstandjes. De D66-bewindsman is steeds de rust zelf, zoekend naar de nuance en eerder pogend de ander met argumenten dan met verbaal geweld te winnen.

Voordat hij als wetenschappelijk medewerker aan de Katholieke Universiteit Nijmegen zijn proefschrift over de burgemeester kon afronden, was hij verhuisd naar het ministerie van Binnenlandse Zaken. Zijn baas: Ivo Opstelten, de huidige burgemeester van Rotterdam. Die was in die tijd (midden jaren tachtig) op het departement directeur-generaal openbare veiligheid.

Al in zijn studententijd sloot De Graaf zich aan bij D66. Daarmee week hij af van de partijkeuze van zijn vader. Die was van 1948 tot 1963 Tweede-Kamerlid voor de KVP. Vooral de ideeën over bestuurlijke vernieuwing spraken hem bij D66 aan. Behalve de gekozen burgemeester was ook de gekozen minister-president een stokpaardje.

Als ambtenaar op Binnenlandse Zaken maakte hij geen geheim van zijn politieke voorkeur. Openlijk flirtte hij met de D66-fractie in de Tweede Kamer, wat wel eens irritatie opriep bij collega’s. Hij trok zich er weinig van aan. Zijn omgeving leerde hem kennen als tamelijk onverstoorbaar.

Opstelten riep dat beeld twee jaar geleden nog in herinnering toen hij als korpsbeheerder met kamerleden sprak over het betalen voor politie-inzet door voetbalclubs. De VVD-burgemeester onthulde dat dit idee ooit was ontwikkeld door een ambtenaar van Binnenlandse Zaken die dat ruim tien jaar later als onderhandelaar bij de kabinetsformatie van Balkenende II had weten te verzilveren. Die man was Thom de Graaf.

Dat hij zijn dagen niet als ambtenaar zou slijten, was al vroeg duidelijk. Als rechtenstudent dagdroomde hij al van een ministerspost. Een belangrijk jaar voor De Graaf was 1990. Hij trad niet alleen toe tot de gemeenteraden van Leiden, maar werd ook als vertegenwoordiger van zijn partij benoemd tot lid van de commissie-De Koning. Die commissie moest de regering adviseren over het kiesstelsel voor de Tweede Kamer en de positie van de minister-president.

Daar ondervond hij al hoe moeizaam vernieuwingen op staatkundig gebied bevochten moeten worden. Vergeefs brak hij een lans voor de gekozen minister-president. Een van de weinige voorstellen die de eindstreep haalde, was het zwaarder laten meewegen van voorkeursstemmen.

Vanaf 1997 was De Graaf fractievoorzitter van D66 in de Tweede Kamer. De uitnodiging van CDA en VVD om deel te nemen aan een tweede kabinet-Balkenende nam D66 aanvankelijk met grote aarzeling aan. De Graaf zag evenwel zijn kans schoon. Als minister van Bestuurlijke Vernieuwing kon hij eindelijk aan de slag met het staatkundig gedachtegoed van zijn partij.

Aan hem heeft het niet gelegen dat de gekozen burgemeester het onder zijn bewind niet heeft gehaald. Drie weken geleden trok hij met een bus het land in om dit kroonjuweel uit te venten. Daarna haalde hij tijdens binnenkameroverleg met de PvdA alles uit de kast om de onwillige senatoren over de streep te trekken.

Dat dit dinsdagavond niet gelukt bleek te zijn, is voor hem dan ook een persoonlijk drama. Na afloop werd meteen voorspeld dat hij hieraan zelfs zijn lot zou verbinden en dus zou aftreden. Hij kan dan altijd nog burgemeester worden. Benoemd. Dat wel.