Van alle grote componisten uit de afgelopen 400 jaar weten we eigenlijk nog het minst van misschien wel de allergrootste. Johann Sebastian Bach liet geen dagboekaantekeningen, memoires en persoonlijke briefwisselingen na. We moeten het stellen met een aantal saaie formele brieven en documenten plus een handjevol apocriefe anekdotes. En natuurlijk het immense –maar incomplete– oeuvre aan cantates, oratoria, orkestwerken en heel veel klaviermuziek.

Des te interessanter is de ontdekking van een Bijbelcommentaar uit Bachs eigen boekenkast, die nota bene vol staat met persoonlijke aantekeningen, verbeteringen en onderstrepingen van de componist zelf.

Notities

Zo schreef Bach in de kantlijn bij Exodus 15:20, waar Mirjam en de vrouwen aan de oever van de Schelfzee zingen en musiceren: „Het eerste voorspel uitgevoerd met twee koren tot eer van God.” Wie denkt dan niet aan Bachs dubbelkorige motetten of de ”Matthäus Passion”?

Bij 1 Kronieken 25, waar David musici en zangers aanstelt, tekent Bach aan: „Dit hoofdstuk is het echte fundament van alle kerkmuziek die God behaagt.” Om vervolgens bij vers 28 te vermelden: „Prachtig bewijs dat de Heilige Geest via David het zo heeft ingericht, dat naast andere vormen van eredienst, in het bijzonder ook de muziek in dit geheel een plaats moet krijgen.” En bij 2 Kronieken 5:12-13, waar God Zijn intrek neemt in de tempel terwijl de lofzang klinkt onder begeleiding van 120 trompet spelende priesters: „Waar op eerbiedige wijze gemusiceerd wordt, is God altijd met Zijn genade aanwezig.”

De notities laten zien hoe Bach zijn eigen rol als cantor tijdens de eredienst heeft beleefd of in ieder geval voor ogen had. De opmerking bij Genesis 26:33 over de bron bij de stad Berseba is wat trivialer: „Op een uur van Erfurt ligt een dorp dat ook zo heet.”

Herontdekt

Bachs notities staan in drie kloeke banden die samen een zesdelig Bijbelcommentaar vormen. De uitgave bevat de gehele Bijbeltekst in de vertaling van Luther. De Wittenbergse theoloog Abraham Calov(ius) vulde deze teksten aan met opmerkingen die hij doorgaans ontleende aan geschriften van Luther. Het overgrote deel van die geschriften waren overigens ook aanwezig in Bachs bibliotheek. Uit een inventarisatielijst die is opgemaakt na de dood van Bach, blijkt zijn grote interesse in theologie.

Het is een wonder dat de uitgave vandaag de dag compleet te raadplegen is. Via omwegen dook de Calov-Bijbel in 1934 op in de Verenigde Staten, waar het boekwerk aanvankelijk niet op waarde werd geschat.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog raakten de banden zelfs zoek, om pas eind jaren 60 weer herontdekt te worden. Het duurde vervolgens weer enkele decennia voordat Bachs aantekeningen werden beschreven. Dit persoonlijke document speelt dus nog niet eens zo heel lang een rol in het Bachonderzoek.

Heruitgave

Bachs kwetsbare muziekpartituren liggen veilig opgeborgen in archieven en musea. Wetenschappers, dirigenten en musici halen vaak een facsimile (nauwkeurige nadruk) in huis om Bachs eigen handschrift toch minutieus te kunnen bestuderen. Dingeman van Wijnen liet alle 4665 pagina’s van de Bachbijbel nauwkeurig fotograferen om ook van dit Bachdocument een facsimile-editie maken. Daarmee heeft de uitgever en redacteur uit Franeker het Bachonderzoek echt een dienst bewezen, juist omdat bij Bach muziek en theologie versmelten.

Bibliotheken en onderzoeksinstituten van over heel de wereld, maar ook schrijver en Bachliefhebber Maarten ’t Hart, de Japanse dirigent Masaaki Suzuki en de Drentse dialectzanger Daniël Lohues hebben ondertussen een Bachbijbel in huis. Wie zelf door Bachs Bijbel wil bladeren kan terecht bij de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag of bij de Walburgiskerk in Zutphen, waar een exemplaar aan de ketting ligt in een van de zijbeuken. Zelf de drie dikke delen aanschaffen is ook een optie, maar niet iedere liefhebber zal daar 5500 euro voor over hebben.

Prediker

Ook de Middelburgse musicoloog en theoloog Albert Clement heeft de Bachbijbel al een tijdje in huis. Hij maakte een uitgebreide inventarisatie van Bachs aantekeningen, onderstrepingen en nauwkeurige correcties. En dat zijn er bijna 500 in totaal. Een uitgebreid overzicht hiervan is te raadplegen in een aanvullend boek waaraan tal van gerenommeerde Bachonderzoekers een aandeel leverden.

Opmerkelijk: een kwart van zijn aantekeningen schreef Bach bij teksten uit het Bijbelboek Prediker. De Berlijnse violiste en musicologe Noelle Heber linkt in haar artikel in het boek de vele markeringen bij de Bijbelse raadgevingen over geld, plicht en toewijding aan de levenshouding van Bach. Hij had vaak conflicten op te lossen over de oneerlijke beloning voor zijn werk als cantor. Het zet de bekende quote die we kennen over Bachs arbeidsethos in perspectief: „Ik heb vlijtig moeten werken. Wie net zo vlijtig werkt, zal evenveel succes hebben.”

Lange en bochtige weg

Er werkten relatief veel Nederlandse wetenschappers mee aan dit boek, maar om de zeer lezenswaardige artikelen te lezen is beheersing van Duits of Engels noodzakelijk; of je moet tevreden zijn met de beknopte Nederlandse samenvattingen achter in het boek.

Naast de inhoud en de geschiedenis van de Calov-Bijbel wordt ook de productie van de facsimile-editie beschreven. Dat was volgens initiatiefnemer en uitgever Dingeman van Wijnen „een lange en bochtige weg”. Ook andere boeken uit de bibliotheek van de Duitse componist komen aan bod, zoals de in 2010 ontdekte ”Merian-bijbel”.

Bijdragen over Bachs motet ”Fürchte dich nicht” (BWV 228) en over het manuscript van de ”Matthäus Passion” uit 1736 lijken op het eerste gezicht misschien wat minder met Bachs Bijbel te maken te hebben. Niets is minder waar, want juist hier raken de muziek en de theologie elkaar. Wil je Bachs muziek begrijpen, dan doe je er goed aan te bestuderen waardoor Bach zich liet inspireren. Er wordt in deze bijdragen dan ook regelmatig verwezen naar de Calov-Bijbel.

Was Bach een vrome, orthodoxe lutheraan? Er zijn altijd stemmen geweest die dat maar een geromantiseerd en al te christelijk ingekleurd idee vonden. De notities in de persoonlijke Bijbel van Bach laten toch iets anders zien. Het kan niet anders: Bach moet zijn Bijbel zeer geregeld en zorgvuldig gelezen hebben.

Johann Sebastian Bach’s Personal Copy of Abraham Calov’s Bible Commentary. History – Significance – Perspectives, Albert Clement (red.); uitg. Van Wijnen; 414 blz.; € 99,50