Kerk & religieReligieus erfgoed

De blikvanger van Enkhuizen

Omsloten door de Zuiderkerksteeg en het Zuiderkerkplein staat de Zuiderkerk onverzettelijk in het centrum van oud Enkhuizen. Een markant gebouw, een ijkpunt in het stadsgezicht, ooit gewijd aan St. Pancras.

Jan van 't Hul

25 April 2024 16:45

De Zuiderkerk in Enkhuizen. beeld RD, Anton Dommerholt

Wat is er in zo’n oude kerk de eeuwen door al niet verkondigd, vermaand, vertroost, gepreekt, het goede geboodschapt, ook door grote mannen die nog steeds spreken, ook al zijn ze al lang gestorven. Zwaar hangt hun boodschap nog onder het planken tongewelf.

Vlak bij de hoofdingang is een tekst te lezen, over verloren kindvluchtelingen, waar ook ter wereld. De tranen druppen eruit weg: „Maar als de nacht verbleekt, en strepen zon zich laten zien, dan zijn de velden voor de poort weer leeg, en God mag weten waar de kinderen zijn.”

Silhouet

In de moderne foyer van de kerk zitten Jaap Hoekstra en Gerard Appelo aan een van de tafeltjes. Hoekstra is lid van de kunstcommissie van de Zuiderkerk, Appelo is verantwoordelijk voor de staat van onderhoud van het kerkgebouw. Beiden zijn blij met de restauratiesubsidie die de Zuiderkerk dit jaar ontvangt van de provincie Noord-Holland, ook al eindigde hun aanvraag op de laagste plaats: 16.500 euro.

Hoekstra: „Deze kerk is belangrijk voor de stad. Als je vanaf Lelystad over de Markerwaarddijk Enkhuizen nadert, zie je vuurtoren de Drommedaris, de vroegere stadspoort en de rooms-katholieke Franciscus Xaveriuskerk, maar de toren van de Zuiderkerk steekt het hoogst boven de bebouwing uit. Dat is de grote blikvanger. Denk die weg en Enkhuizen is z’n silhouet kwijt.”

„Denk de toren van de Zuiderkerk weg en Enkhuizen is z’n silhouet kwijt” - Jaap Hoekstra, lid van de kunstcommissie

De kerk staat al meer van vijf eeuwen lang op het Zuiderkerkplein. De Westerkerk van Enkhuizen is wel veel groter, maar die is volgens Appelo zo groot dat je daar bijna weer niets mee doen kunt. De Westerkerk is ook geen kerkgebouw meer, maar een cultureel centrum. De Zuiderkerk is 40 meter lang en twee beuken breed.

Het orgel als dé parel van de Westerkerk in Enkhuizen

In de Zuiderkerk wordt iedere zondagmorgen een kerkdienst gehouden. Hier wordt vergaderd, er worden concerten gegeven en lezingen gehouden, zegt Hoekstra. „Dit is de grootst bruikbare ruimte van de stad.”

De kerk is ook in gebruik voor uitvaarten en condoleancebezoeken. Hoekstra: „Oude Enkhuizers houden van hun Zuider, ook al hebben ze vaak niets meer met het geloof. Als kind kwamen ze al in deze kerk. En nu ze oud geworden zijn, willen ze graag een laatste keer teruggebracht worden, om in de kerk te worden opgebaard. Dan hoor je soms wel andere muziek dan psalmen en gezangen, maar dit is een open gemeente. Er kan hier veel. Hoewel, dit blijft een plaats van ontmoeting, eerbied en respect.”

Het Freytag-orgel in de Zuiderkerk van Enkhuizen. beeld RD, Anton Dommerholt

Corona

De dienst op zondagmorgen van de protestantse gemeente Enkhuizen trekt zo’n tachtig, negentig bezoekers, schat Hoekstra. „Op hoogtijdagen, zoals met Kerst en Pasen, kan dat het dubbele zijn. Maar corona heeft wel een beetje roet in het eten gegooid. Voorheen waren er meer kerkgangers. Nu kiezen sommigen ervoor om thuis mee te kijken, lekker met een bakje koffie op de bank.”

Appelo: „Vroeger was Enkhuizen een kerkelijke stad. Rasechte Enkhuizeners zeggen nog steeds: Ooit telde de stad 32 kerkgebouwen en 34 kroegen. Of, was ’t nu andersom? Dit was in elk geval een christelijke stad. Dat is niet meer zo.”

„Rasechte Enkhuizeners zeggen nog steeds: Ooit telde de stad 32 kerkgebouwen en 34 kroegen – of, was ’t nu andersom?” - Gerard Appelo, verantwoordelijk voor onderhoud Zuiderkerk

Appelo is trots op de bouwkundige staat van de Zuiderkerk. „Dit gebouw dateert van 1484, maar verkeert in prima staat. Het is een kwestie van bijhouden. Daar moet dan wel geld voor zijn, maar dat is in Enkhuizen nog niet het grootste probleem. Van de toegezegde subsidie van de provincie willen we het voeg- en metselwerk aan de zuidgevel gaan repareren.”

Een oud gebouw vraagt zorg en aandacht, zegt Appelo. „Wij vinden dat behouden vóór vervangen gaat. Als er een kozijn stuk is, gaan we dat repareren in plaats van vervangen. Doe je dat niet, dan houd je na honderd jaar geen monument meer over.”

Interieur van de Zuiderkerk, met rechts de preekstoel. beeld RD, Anton Dommerholt

Twee beuken

Een van de beide kerkbeuken is in gebruik als multifunctionele ontmoetingsruimte. Op oude zerken staat een grote kist met een gleuf in het deksel. In zes talen staat er geschreven ”Restauratiefonds Zuiderkerk. Dank voor uw bijdrage”.

Rechts onder het orgel (geschilderd in ‘appelbloesemroze-paars-bruin’) loopt een expositie over de laatste dagen van Jezus op aarde. Op twaalf afbeeldingen wordt in eigentijdse beelden de kruisiging op Golgotha verbeeld.

In glazen virtrinekasten staan oude kerkvoorwerpen te kijk: een enorme Statenbijbel, avondmaalsbekers, een aquarel van het kerkgebouw, een Lutherbijbel met ‘pijschade’ en een voetenstoof met een kolenschaaltje erin.

Losse stoelen staan rond de kansel. Hier preekten bijvoorbeeld Jan Arentsz, de mandenmaker uit Alkmaar, en J.H. Bogerman, de voorzitter van de Dordtse Synode. Hij stond hier maar een jaar, van 1603 tot 1604. Van 1655 tot 1664 preekte hier Guiljelmus Saldenus.

Gewelfschilderingen

Beamers hangen aan de zuilen. Aan zware balken hangen vier kroonluchters. Witgeverfde zuilen dragen een kleurig houten tongewelf. Daarop zijn 54 taferelen uit het Oude en het Nieuwe Testament te zien, zoals David met zijn helden, de droom van de schenker, Rebekka en Eliëzer, de doop van Jezus, de verzoeking in de woestijn en de graflegging. Het zijn de oudste plafondschilderingen van het land. Na de Reformatie werden ze allemaal „met een geele verfquast overgestreken en uitgewist”. In de twintigste eeuw werden de schilderingen herontdekt en in ere hersteld. Nu loopt er een project om de gewelfschilderingen digitaal te reconstrueren en beter zichtbaar te maken.

Trouwens, in de Zuiderkerk is wel heel veel scheef. De pilaren staan scheef, de muren ook, de ramen idem. Volgens Hoekstra staat de kerk op slappe bodem. „Maar er is voor gezorgd dat verdere verzakking niet meer mogelijk is.”

De kosteres loopt met een kruiwagen door de kerkruimte. De vloer ligt vol met zerken. Op een ervan staat: ”Hier leyt begraven Thomas Jelles”.

Op een tweepoot bij de ingang staat: ”Hier is een stoel voor wie moe is. Hier is hoop voor wie verdwaald is. Hier is liefde voor wie vol wrok zit. Hier is geloof voor wie twijfelt.”

Nieuws in beeld