Den Briel

Hoe ging de stad over naar de Opstand?

De watergeuzen –van haard en huis verdreven kapers– moesten in maart 1572 uit Engeland vertrekken. De vloot liet, in verband met de windrichting, de ankers vallen voor de Maasmond. Veerman Jan Coppelstock maakte contact met de geuzen en vertelde hun dat er geen Spanjaarden in de stad waren. Aanvoerder Lumey besloot aan land te gaan voor een landgang, een inval vanaf de kust. Coppelstock ging onderhandelen met het stadsbestuur. Toen de magistraat bleef twijfelen, kwamen de watergeuzen de stad in. De gesloten Noordpoort werd na het ontploffen van een vaatje buskruit met een scheepsmast opengeramd. Aanvoerder Lumey liet zich overhalen om te blijven. Zo kwam Den Briel op 1 april 1572 in handen van de prins van Oranje. Een heroveringspoging door de Spanjaarden op 5 april 1572 mislukte door het optreden van Rochus Meeuwisz, die een sluis kapot hakte waardoor een polder onder water stroomde. Dat belette de Spanjaarden om de stad te belegeren.

Welke kerk werd gebruikt bij de overgang naar de Hervorming?

Dat was de Sint-Catharijnekerk, die in de vijftiende eeuw gebouwd was. De opvallend stompe toren had 120 meter hoog moeten worden, maar was nooit afgebouwd en reikte niet hoger dan 60 meter. De kerk werd in 1572 ingericht voor de gereformeerde eredienst.

De Sint-Catharijnekerk is nu in gebruik bij de protestantse gemeente Brielle.

Wie was de eerste predikant?

De eerste predikant van Den Briel was Andreas Cornelis. Hij was korte tijd predikant na de Beeldenstorm, vanaf 19 september 1566 tot april 1567. Na de overgang van Den Briel diende hij de gemeente van april 1572 tot zijn overlijden in 1578.

Hoe ging het verder?

Den Briel is gedurende de hele Tachtigjarige Oorlog aan de kant van de Opstand gebleven.

Op 9 juli 1572 werden even buiten Brielle onder leiding van Lumey negentien rooms-katholieke geestelijken opgehangen. Ze werden ”de martelaren van Gorinchem” genoemd.

In 1575 is het kerkelijk huwelijk tussen Willem van Oranje en Charlotte de Bourbon voltrokken in de Sint-Catharijnekerk te Den Briel.

Wat herinnert nu nog aan die tijd?

Diverse gebrandschilderde ramen in de Grote of Sint-Catharijnekerk in Brielle herinneren aan de Opstand: het Oranjeraam, het Coppelstockraam, het Rochus Meeuwiszraam en het raam van de bestorming van de stad.

Het lied van Coppelstock, „In naam van Oranje doe open de poort”, is nog steeds populair.

Ieder jaar op 1 april tooien veel inwoners van Brielle zich in historische kledij en wordt een openluchtvoorstelling over de inname van de stad opgevoerd.

Vlissingen

Hoe ging de stad over naar de Opstand?

Na Den Briel was Vlissingen de tweede stad die zich voor de prins verklaarde. De Vlissingers kwamen op 6 april 1572 openlijk in verzet tegen de Spanjaarden, die op dat moment onderhandelden met het stadsbestuur over nieuwe inkwartiering van soldaten. De pastoor van de Sint-Jacobskerk was op die donderdagmorgen hevig uitgevaren tegen de Spanjaarden. Kerkgangers liepen vanuit de kerk naar het stadhuis om te protesteren. Jan Alman werd zo boos dat hij zijn geweer ging halen. Men riep toen: „Alle man haalt zijn geweer.” Er werd een kanonschot afgevuurd tegen de naderende Spaanse schepen, die direct bijdraaiden. Daarna lukte het Antoine van Bourgondië, de koningsgezinde gouverneur van Walcheren, niet om de burgers tot bedaren te brengen. Integendeel, Vlissingen riep de hulp in van de watergeuzen, die de plaats innamen van een vendel Waalse soldaten die vochten voor de koning van Spanje.

Welke kerk werd gebruikt bij de overgang naar de Hervorming?

Dat was de Grote of Sint-Jacobskerk. Het kerkgebouw is tussen 1308 en 1328 gebouwd. In 1911 brak er in de kerk een grote brand uit waardoor het gebouw zwaar beschadigd werd. Door de brand stortte de torenspits naar beneden en kwam die terecht op het kerkgebouw.

De kerk is nu in gebruik bij de protestantse gemeente Vlissingen.

Wie was de eerste predikant?

De eerste openbare preek in de Sint-Jacobskerk werd gehouden door Daniël Lindeman, die uit Vlaanderen kwam. Hij preekte er op 27 september 1572 over Kolossenzen 1:9.

De eerste vaste predikant van de gemeente was Jacobus Baselius, die in 1573 intrede deed. Hij vertrok in 1579 naar Bergen op Zoom.

Hoe ging het verder?

Na Vlissingen ging Veere op 4 mei over naar de prins. In 1574 werd de hoofdstad Middelburg, na een uitputtend beleg, door de watergeuzen veroverd en kon de gereformeerde kerk op Walcheren verder worden uitgebouwd. In 1602 telde Walcheren zestien gemeenten. Holland en Zeeland vormden het hart van de Opstand in de beginjaren.

Wat herinnert aan die tijd?

Bij de ingang van de torendeur van de Sint-Jacobskerk heeft lang een grafzerk gestaan van Jan Alman, met de tekst: „Hier ligt begraven Jan Alman die den 6 april 1572 te Vlissingen ter aanvoering zijner medeburgers een toevallig middel in Gods hand is geweest tot wering van Spaanse inquisitie en bijgeloof en tot invoering van de ware godsdienst.” De grafzerk is verloren gegaan bij de brand in 1911.

Vlissingen kent nog steeds een Jan Allemanstraat.

Enkhuizen

Hoe ging de stad over naar de Opstand?

De hertog van Alva, die geschrokken was van de overgang van Den Briel en Vlissingen naar de prins, wilde Spaanse troepen legeren in Enkhuizen, een broedplaats van de opstand. Een kapitein van de Spanjaarden die bij de bakker brood zonder te betalen wilde meenemen, werd berispt door de bakker. Toen de kapitein begon te schelden, ontstond er een rel. De burgerwacht weigerde Spaanse troepen de doortocht. Op 21 mei 1572 trokken burgers onder leiding van Pieter Buyskens naar het stadhuis. Ze bezetten het, sloten de magistraten op in de kerkers van de Zuiderpoort en hesen de prinsenvlag. Een dag later zeilde een geuzenvloot naar Enkhuizen en was de stad definitief voor de prins.

Welke kerk werd gebruikt bij de overgang naar de Hervorming?

In de Zuiderkerk werd op 23 mei 1572 de eerste gereformeerde kerkdienst gehouden. Deze kerk is nu in gebruik bij de protestantse gemeente Enkhuizen.

De Westerkerk, de andere historische monumentale kerk, die ook werd ingericht voor de gereformeerde eredienst, is nu een cultureel centrum dat gerund wordt door Stichting de Westerkerk. De laatste eredienst vond er plaats in 1994.

Wie was de eerste predikant?

De eerste predikant van de Zuiderkerk was Andreas Theodori Castricomius. Hij was in 1572 de laatste priester van Enkhuizen en werd in dat jaar de eerste predikant.

De eerste predikant van de Westerkerk in 1572 was Richard Klaasz. Hij was eerst goudsmid en werkte mee om Enkhuizen aan de zijde van de prins te brengen.

Hoe ging het verder?

Na de overgang van Enkhuizen verklaarden Hoorn en Alkmaar zich in juni ook voor de prins. Willem van Oranje zette, na een mislukte veldtocht, in oktober 1572 voet aan wal in Enkhuizen, waar hem een overweldigend huldebetoon te beurt viel. Enkhuizen kreeg het recht van tolheffing op de Zuiderzee, het paalkistrecht.

De slag op de Zuiderzee in 1573 viel uit in het voordeel van de watergeuzen. Dat betekende dat zij vanaf die tijd heer en meester waren over de Zuiderzee. De belegering van Alkmaar in 1573 door de Spanjaarden mislukte.

In 1578 ging ook Amsterdam over naar de zijde van de Opstand. Vanaf die tijd was heel Holland vrij.

Wat herinnert aan die tijd?

Een opschrift op een van de balken van de Westerkerk luidt: „Int jaer vyfthien hondert tseventig twee/ is door Yehovae crachtige hand/ ’t pausdom verstooten uyt dese stee/de ware religie daerin geplant.”

Ook de halve maan op de preekstoel (een symbool van de watergeuzen) van de Westerkerk herinnert aan die tijd.

Zutphen

Hoe werd Zutphen veroverd?

Graaf Willem van den Bergh, een zwager van Willem van Oranje, verscheen in het voorjaar van 1572 met een leger opstandelingen in de Achterhoek. Kastelen en landstadjes openden hun deuren voor hem. Op 10 juni 1572 veroverde hij de eerste grote stad, Zutphen, met behulp van Zutphense burgers. Soldaten van zijn leger plunderden het Preedikherenklooster en staken het in brand. Ook het klooster Galilea en de Walburgiskerk vielen ten prooi aan de plunderaars.

Welke kerk werd gebruikt bij de overgang naar de Hervorming?

Dat was de Walburgiskerk, die stamt uit de dertiende eeuw en sinds 1591 een protestantse kerk is.

De kerk is in eigendom van Stichting Oude Gelderse Kerken en is in het zomerseizoen in gebruik bij de protestantse gemeente Warnsveld-Zutphen.

De andere middeleeuwse kerk, de Sint-Janskerk, werd vanaf 1645 gebruikt voor de gereformeerde eredienst. Het kerkgebouw is nu in gebruik voor de rooms-katholieke eredienst.

Wie was de eerste predikant?

De eerste predikant was Petrus Gellius Faber de Bouma. Hij stond van 1580 tot 1583 in Zutphen, toen de stad bij verrassing werd ingenomen door de Spanjaarden. Door de overgave kwam hij in de gevangenis terecht, waaruit hij werd losgekocht door de gemeente te Deventer. In 1592, nadat de stad in 1591 definitief veroverd werd door prins Maurits, was hij weer de eerste predikant van Zutphen.

Hoe ging het verder?

Willem van den Bergh weigerde de stad te helpen bij de nadering van Spaanse troepen in het najaar van 1572. Op 12 november begon het beleg. Op 15 november drongen de vijandelijke troepen de stad binnen via de noordelijke stadspoort, de Nieuwstadspoort. Daarna begon een afschuwelijke moordpartij, waarbij honderden burgers van de stad omkwamen, het bloedbad van Zutphen. Hierna gaven veel steden in het oosten en midden van het land zich over. De Spanjaarden trokken verder naar Naarden, dat zich overgaf, en Haarlem, dat lange tijd moedig standhield. Alkmaar was de eerste stad die succesvol weerstand bood aan de Spanjaarden.

Zutphen lag lange tijd in de frontlinie en veranderde meerdere keren van eigenaar. In 1591 werd het, na een beleg door prins Maurits, definitief staats.

Er was een duidelijk verschil tussen het westen en het oosten van ons land. De meeste steden in Holland en Zeeland bleven behouden voor de Opstand. Dat was niet het geval met veel steden in het oosten, waar de reformatie dan ook veel later is ingevoerd.

Wat herinnert aan die tijd?

De Spanjaardspoort, waardoor de Spanjaarden de stad binnenkwamen, bestaat nog steeds.

Serie 1 april 1572

Deel 3 (slot) in een drieluik over de verovering van Den Briel op 1 april 1572.