Scholieren die in Leeuwarden de middagtrein van vijf uur namen, wisten wat ze konden verwachten als ds. Zelle –in zijn verfomfaaide zwarte pak– instapte. Zodra de trein reed, begon hij Psalm 42 of een andere psalm te zingen. Als een andere reiziger hem aansprak, had hij een mooi aanknopingspunt voor een gesprek.

Over de predikant deed het verhaal de ronde dat hij eens ergens moest preken, maar het water niet over kon, wellicht doordat de brug defect was. Voor ds. Zelle, die elke doordeweekse dag zwom, was dat geen probleem. In zijn ondergoed zwom hij naar de overkant, terwijl hij zijn overige kleding en zijn preek boven zijn hoofd hield.

Een „markante, excentrieke en legendarische dominee”, typeert auteur Bearn Bilker hem in de slotzin van zijn boek. Er zijn dan 465 bladzijden voorbij, want zo veel zijn er wel nodig om Zelles levensverhaal te vertellen.

Drie formulieren

Binnen de Gereformeerde Kerken stelde ds. Zelle (1907-1983) zich behoudend op. Hij gebruikte gewoonlijk de Statenvertaling, hield vast aan de psalmberijming van 1773 en aan niet-ritmische zang, en wilde geen gezangen laten zingen. Hij bleef zijn preken in drie punten verdelen ná het grote gebed en mét tussenzang; allemaal gewoonten die in zijn kerkverband in onbruik raakten. De predikant hield het Schriftgezag overeind; „van de twijfel die in de Gereformeerde Kerken heerste, liet Zelle niets blijken”. Hij beklemtoonde de noodzaak van bekering en veroordeelde een levensstijl die hij werelds vond.

Ook in zijn vele politieke toespraken voor de ARP droeg hij conservatieve opvattingen uit. Over de kerkelijke jeugd was hij niet zo positief gestemd: „De jongens en meisjes kenden de drie formulieren van enigheid niet meer. Ze hadden drie nieuwe gevonden: toneel, film en patat”, vat Bilker samen.

Een deel van de kerkleden beluisterde ds. Zelle waarschijnlijk graag vanwege zijn behoudende koers. Of ze kwamen voor zijn redenaarstalent en voor de aparte dingen die er tijdens de kerkdienst soms gebeurden. En voor zijn duidelijke stellingname.

Mammon

De auteur –koningshuiskenner en oud-burgemeester– heeft ds. Zelle in het verleden zelf beluisterd. Als kind zat hij in een auto achter de predikant en probeerde de snoepjes te ontwijken die ds. Zelle uit zijn mond haalde en over zijn schouder naar achteren wierp.

Bilker typeert Zelles preken als bevindelijk en christocentrisch, maar voegt eraan toe: „Hij legde veel meer (het accent op, LV) de verantwoordelijkheid bij de mens zelf en niet, zoals bij de zwaar gereformeerden, op de innerlijke bekering die misschien ooit zou plaatsvinden.” Een van de preken wordt geciteerd, inclusief de klemtonen die Zelle legde en mét het gebed dat eraan voorafging.

De kerkgangers konden de inhoud van zijn prediking niet altijd rijmen met zijn levensstijl. Ds. Zelle sprak over ”Als Mammon de baas is”, maar wordt zelf getypeerd als een gierigaard die zijn huis niet verwarmde omdat dat geld kostte. Niet dat zijn krenterigheid nodig was: na zijn overlijden bleek dat hij miljonair was.

Eigenaardig

Het was een heel gedoe voordat Zelle eindelijk predikant was. Vergadering na vergadering werd besteed aan „de zaak candidaat Zelle”. Uiteindelijk werd hij beroepbaar gesteld. Volgens Bilker had dat niet moeten gebeuren. Een psychologisch onderzoek „zou beslist niet verkeerd zijn geweest”.

Ds. Zelle heeft ook maar één gemeente gehad, in Rockanje. Toen het daar spaak liep, werd hij met emeritaat gestuurd. Daarna kon hij alle tijd besteden aan wat hij het liefst deed: preken –vier, vijf keer per zondag–, spreekbeurten houden en sporten. Vanuit de pastorie op Voorne-Putten was hij teruggekeerd naar zijn moeder in Leeuwarden. Hij stond een paar keer op trouwen, maar het kwam er niet van. Zelle was té apart.

Ds. Zelle trad met name op in het noorden van het land, de Rijnstreek en Zuid-Limburg.
Hij imponeerde door zijn postuur, stemgeluid –„hij was een spreker met veel lawaai”–, redenaarstalent en zangkunst. De eigenaardige titels van zijn lezingen trokken de aandacht, en uitspraken die erop volgden ook. Zo kon het gebeuren dat hij halverwege een toespraak zijn mouwen opstroopte en bulderde: „Koster, zit hier ook een communist in de kerk? Wijs mij die aan en ik zal hem er eigenhandig uitgooien.”

Zelle trok volle zalen, maar incasseerde ook veel kritiek. Ingezondenstukkenschrijvers fulmineerden tegen ’s dominees stevige uitspraken. Bilker typeert zijn stijl als „vol op het orgel” en „van dik hout zaagt men planken”. Ds. Zelle ging zijn eigen gang. „Iets te doen wat een ander niet doet, dat ligt mij wel”, zei hij in een interview.

Theaterstuk

„Bij leven was ds. Zelle al legendarisch, maar na zijn dood nam dat alleen maar toe”, schrijft Bilker. „Iedereen had wel gehoord van deze kanselredenaar, iedereen wist wel een sterk verhaal over hem te vertellen.”

Ds. W. van der Veen, destijds een van de politieagenten die ds. Zelle dood achter zijn bureau vonden toen hij bij een preekbeurt niet was komen opdagen, bundelde verhalen die over de predikant de ronde deden. Over het vele eten, over de schoensmeer waarmee hij zijn haar zwart hield en over wat de dominee voor, tijdens en na een kerkdienst allemaal deed.

Het past niet zo goed bij Zelles conservatieve opvattingen dat er na zijn overlijden een theaterstuk over hem is gemaakt, dat in drie jaar tijd 140 keer werd opgevoerd. De voorstelling en de lezingen die Bilker erbij hield, werden mede aanleiding tot het schrijven van deze biografie. Het boek boeit van het begin tot het eind. Zelles levensgang wordt eerlijk beschreven. Maar wie was hij eigenlijk; die vraag komt aan het eind van het boek ook bij de schrijver boven: „Voerde hij zelf een innerlijke strijd tussen goed en kwaad en bracht hij dat op zijn eigen wijze over op zijn toehoorders?”

„We nemen afscheid van een bijzonder mens”, zei de wijkpredikant tijdens de rouwdienst. „Voor velen in den lande zal hij blijven voortleven als een merkwaardige man Gods. Wij geloven dat zijn werk en zijn leven niet tevergeefs zijn geweest.”

Boekgegevens

”Een tussenweg is er niet. Biografie dominee J.H. Zelle (1907-1983)”, Bearn Bilker; uitg. Noordboek; 504 blz.; € 29,90