Een automaat was voor watjes, een onvervalste automobilist had een model met een handgeschakelde versnellingsbak. Je moest in de ogen van velen echt serieus iets mankeren als je met een automaat door het verkeer ging. Aan dat negatieve imago hielp DAF behoorlijk mee – dit merk produceerde uitsluitend automaten, compacte autootjes die vooral door vrouwen en oude mensen werden gereden. Daarnaast waren het vooral kopers in de topklasse die zich het extra comfort van een automaat gunden; zij trokken zich niets aan van vastgeroeste vooroordelen.

Maar een automaat had niet alleen een imago­probleem. Hij had ook een forse meerprijs en een merkbaar hoger brandstofverbruik ten opzichte van een handgeschakeld exemplaar. Bovendien waren de meer compacte en betaalbare modellen automaten maar mondjesmaat verkrijgbaar.

Dubbele koppeling

Maar langzaam keerde het tij. Het aanbod automaten werd groter en verschillende autofabrikanten introduceerden nieuwe technieken. Zo verscheen er de sequentieel schakelende versnellingsbak: in feite een handgeschakelde bak met een elektronische bediening. Dat principe ligt onder meer ten grondslag aan veel automaten die nu verkrijgbaar zijn met een dubbele koppeling. De elektronica berekent aan de hand van het rijgedrag van de bestuurder de meest logische volgende versnelling. De even en oneven versnellingen hebben elk een eigen koppeling en daardoor kan die volgende versnelling als het ware worden voorgeschakeld. Het ontkoppelen en weer aankoppelen gaat vliegensvlug. Hierddoor is het voelbaar verwisselen van verzet, waar bij een traditionele automaat sprake van is, niet meer voorkomt.

Deze moderne automaat heeft nog meer voordelen. Zo heeft de gebruikte techniek geen negatieve invloed op het brandstofverbruik. Sterker nog, sommige van deze versnellingsbakken dragen in positieve zin bij aan het verbruik. Hierdoor verdampt de meerprijs van een automaat, omdat de aanschafbelasting (bpm) wordt berekend op basis van de CO2-uitstoot. In sommige gevallen is een automaat zelfs goedkoper.

Snel schakelen hoort voor velen bij een sportieve rijstijl. Het feit dat automaten relatief traag schakelden, was voor autoliefhebbers lange tijd een bezwaar om over te stappen op een auto met automatische versnellingsbak. Moderne automaten schakelen echter zo snel dat een sportwagen met automaat qua acceleratieprestaties niet meer onderdoet voor een handgeschakelde variant.

De populariteit van de automaat nam zienderogen toe. In 2019 werd het omslagpunt bereikt: toen ging de automaat voor het eerst voorop in de vaderlandse autoverkopen. De groei kreeg ook een gigantische boost door de komst van hybrides, plug-inhybrides en volledig elektrische auto’s. Daarin hoeft niet te worden geschakeld. Van alle nieuw verkochte auto’s ligt het aandeel puur elektrische wagens tegenwoordig al rond een derde.

Van de in totaal ongeveer 9,1 miljoen auto’s in Nederland zijn er inmiddels al zo’n 2,3 miljoen automaten. Ook op de markt voor gebruikte auto’s wordt de aanschaf van een automaat steeds normaler. Waar voorheen het onderhoud aan een automaat duurder was, zijn er inmiddels al automaten die een volledig onderhoudsvrije versnellingsbak hebben.

Code 78

Al sinds jaar en dag kan iemand die zijn rijbewijs haalt op aanvraag een zogenaamd automaatrijbewijs halen, in de branche bekend als code 78. 
De persoon in kwestie neemt rijlessen in een auto met automaat en krijgt na het examen een rijbewijs met een beperking. Er mag met zo’n rijbewijs alleen met een automaat worden gereden. Ook met zo’n speciaal rijbewijs werd je vroeger niet voor volleerd bestuurder aangezien. Maar door de toename van de populariteit van en het aanbod aan auto’s met automaat, zal dit ook steeds minder spelen.

Het CBR (Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen) sprak vorig jaar van een flinke groei in examens voor een automaatrijbewijs. De organisatie die in Nederland rijexamens afneemt, meldt dat het aantal automaatrijbewijzen in zes jaar tijd maar liefst drie keer zo groot is geworden. Maar in de praktijk betreft het nog steeds slechts 6 procent van de 400.000 jaarlijks verstrekte rijbewijzen.

Is het niet vreemd dat, ondanks de populariteit van de automaat, rijscholen overwegend lesgeven in handgeschakelde voertuigen? Dat betekent namelijk ook dat deze rijscholen niet met hybrides en elektrische auto’s rijden, terwijl de huidige generatie leerlingen in hun verdere leven waarschijnlijk overwegend elektrisch zullen rondtoeren.

CBR-woordvoerder Nanda Troost legt uit: „Iemand die een rijbewijs haalt voor een handgeschakelde auto mag ook met een automaat rijden. Andersom niet. Het aandeel jongeren onder de bezitters van een pas behaald rijbewijs is groot en die hebben meestal niet het budget voor een relatief nieuwe auto met automaat.”

Het CBR adviseert sommige mensen een rijbewijs voor een automaat te halen, zegt Troost. Bijvoorbeeld als mensen het moeilijk vinden om meerdere handelingen tegelijk te verrichten. „Dat kan vanwege gezondheidsredenen zijn. Daarnaast geeft een automaat ouderen extra kansen om veilig aan het verkeer deel te nemen.”

Troost noemt ook de verschuiving in de automarkt naar hybrides en elektrische auto’s. „Maar er zijn voorbeelden te over dat het toch handig kan zijn om een rijbewijs voor een handgeschakelde auto te hebben. Als je in een vakantieland een auto huurt die een normale versnellingsbak blijkt te hebben, bijvoorbeeld.”

Dat wil echter niet zeggen dat het CBR en rijscholen zich niet richten op elektrisch rijden en op tal van moderne ontwikkelingen. Troost: „Vanaf 1 januari 2024 gaan we in het praktijk­examen ook vragen stellen over de moderne ADAS-rijhulpsystemen. Die hoeven niet per se in de auto te zitten die de rijbewijsbezitter zelf gaat rijden.”

Hybride lessen

De rijschoolwereld is zeer divers. Er zijn vele zogenaamde eenpitters die één auto hebben en die niet de financiële mogelijkheden hebben om er een handgeschakelde auto én een automaat of elektrische auto op na te houden. Bij grote rijscholen is dat uiteraard wel het geval.

Else van Andel van het vakblad Rijschool Pro weet dat er nog volop wordt gekeken naar zogenaamde hybride lessen, waarbij leerlingen naast hun lessen in een schakelauto ook wat lessen volgen in een elektrische lesauto. „Kleine rijscholen zijn bang dat als ze op een elektrische lesauto overschakelen, ze veel klanten zullen gaan kwijtraken. Grotere rijscholen kunnen hun klanten veel gemakkelijker laten kennismaken met handmatig schakelen en elektrisch dan wel automaat rijden.”

Flip Oude Weernink is projectleider van Les Elektrisch, een kennisplatform waarin de rijschoolbranche, het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en de RDW vertegenwoordigd zijn. Oude Weernink houdt zich al sinds de lancering van de Nissan Leaf en Renault Zoe –de eerste elektrische auto’s– bezig met duurzame mobiliteit. Daarom kwam hij al vroeg in contact met de vraag van rijschoolhouders hoe ze elektrisch rijden een plek in de rijopleiding kunnen geven.

Oude Weernink: „Vanaf 2030 is het de bedoeling dat alleen elektrische auto’s de showroom gaan verlaten. Het lijkt daarom niet logisch om nog veel langer vast te houden aan het opleiden van jonge chauffeurs in handgeschakelde auto’s. Het past ook niet bij de klimaatdoelstellingen.”

Oude Weernink vergelijkt Nederland met Duitsland. Daar is de gang van zaken omgedraaid: „Duitsland leidt in principe op voor een automaatrijbewijs. Na het behalen hiervan kan de kandidaat er zelf voor kiezen om een extra codering te halen voor handgeschakeld (code 197). Wij pleiten ervoor om dit model ook in Nederland te gaan toepassen. Zo kan ruim baan worden gegeven aan de elektrische auto. Bovendien heeft de jonge rijbewijsbezitter het verkeersinzicht al onder de knie als hij ervoor kiest om aansluitend nog een rijbewijs voor een handgeschakelde auto te gaan halen.” Volgens de projectleider heeft het Duitse systeem alleen maar voordelen. Voor een automaat zijn minder lessen nodig. En bij het uitzoeken van een auto is elektrisch de referentie, en dat levert weer een gedragsverandering en CO2-besparing op.

Sinds een jaar of drie ziet Oude Weernink bij rijschoolhouders een kanteling richting elektrisch rijden. „Zij gaan bijvoorbeeld hybride lesgeven, dus zowel handgeschakeld als in een elektrische automaat. De rijschoolbranche kan ook zelf de verandering inzetten als ze massaal gaat opleiden tot het rijden in een automaat en dus een elektrische auto. Maar het is mooier en overtuigender als het ministerie de richtlijn stelt. Maar ik kan geen inschatting maken van wanneer dat realiteit wordt.”