Geweld ontwricht grote delen West-Afrika
De veiligheidssituatie in Afrika ten zuiden van de Sahara verslechtert snel, met name in de Sahelregio. Daarmee neemt ook het geweld tegen christenen toe, constateert Open Doors. Een keer ten goede lijkt nog ver weg.
Geweld en angst vangt Google Maps niet. Arbinda ziet er op de site uit als een doorsnee plaats in Burkina Faso. Zanderige wegen, enkel laagbouw, her en der een moskee of een school. Ergens in het midden van de stad, woonplaats voor zo’n 40.000 mensen, bevindt zich de markt.
Toch is er één aanwijzing van wat hier al jaren gaande is. Bij een basisschool ten noorden van de stad meldt Google Maps: ”tijdelijk gesloten”. De oorzaak moet wel liggen in het jihadistisch geweld waaronder de stad al jaren zucht. De gevolgen ervan zijn dusdanig dat in 2019 alle scholen in Arabinda de deuren in het slot draaiden. Sinds vorig jaar zijn sommige ervan weer open, maar terug bij het oude is alles nog zeker niet.
De Noord-Burkinese stad Arbinda staat te boek als de plaats waar de dodelijkste aanval plaatsvond die Burkina Faso de laatste jaren te verduren kreeg. In december 2019 vielen militanten er onder meer een militaire basis aan. Vijfendertig burgers, zeven soldaten en tachtig aanvallers vonden de dood.
Het was één aanslag in een reeks. In juni 2019 kwamen bij een aanval negentien mensen om het leven, in maart vorig jaar in en om Arbinda zeker dertig. Het laatste incident is van deze maand. Op 12 en 13 januari ontvoerden vermoedelijke jihadisten in de omgeving van Arbinda 27 vrouwen en 39 kinderen, onder wie 4 baby’s. Het leger bevrijdde de 66 mensen deze week weer, 200 kilometer zuidelijker. Het voorval tekent de dreiging.
Het verhaal achter de ontvoering schetst de penibele toestand in en om Arbinda. Inwoners van de stad vertelden dat de vrouwen en kinderen zijn ontvoerd toen ze bladeren en fruit aan het zoeken waren – ze moesten wel het veld in, omdat het eten op was. De stad is als gevolg van het geweld sinds 2021 feitelijk van de buitenwereld afgesneden, terwijl de hele regio altijd sterk afhankelijk was van de import van voedsel.
Christenen
De treurnis rond Arbinda zegt iets over de algehele situatie in Burkina Faso. Grote delen van het land staan feitelijk onder controle van jihadistische groepen. Gevechten door deze groepen hebben in totaal al duizenden mensenlevens geëist; twee miljoen mensen zijn op de vlucht geslagen. De terreur begon in 2012 in buurland Mali en verspreidde zich vervolgens over landen als Burkina Faso en Niger.
Een omwenteling ten goede is nog niet in zicht. De Burkinese president Ibrahim Traoré gaf naar aanleiding van de recente ontvoering toe dat de hoeveelheid terroristische aanvallen „sinds oktober” juist zijn verveelvoudigd. Dat was een opmerkelijke bekentenis, want Traoré was vorig jaar juist via een coup aan de macht gekomen met de belofte eindelijk écht iets te doen aan de terreur.
Gelijkop met de toename van het algehele geweld in de regio krijgen ook christenen het zwaarder te verduren. Een voorbeeld uit Arbinda is de ontvoering van pinksterpredikant Boënna Pierre. Jihadisten kidnapten hem op zondag 8 juni 2018 samen met zeven van zijn familieleden. Een militielid zou naar hem toe zijn gegaan met de vraag om voor zijn ziekte te bidden. Het bleek slechts een truc om Pierre te identificeren als christen: even later kwam de ‘zieke’ man terug met gewapende kameraden. Enkele dagen later kwamen Pierre en zijn familieleden weer vrij.
Kars de Bruijne, Sahelkenner en onderzoeker bij het Haagse instituut voor internationale betrekkingen Clingendael, durft niet te stellen dat er een sterke toename is van dit soort gerichte aanvallen op christenen. Eerder lijkt het erop dat ze mede lijden onder de verslechtering van de situatie in het algemeen. „Het is onmiskenbaar zo dat die verslechtert, zeker in een land als Burkina Faso.”
Anders dan Mali en Niger kent Burkina Faso een grote minderheid van christenen: ze vormen zo’n 20 procent van de bevolking. Maar moslims zijn hun leven evenmin zeker. Ook moskeeën kunnen doelwit zijn.
Bewegingsvrijheid
Veel van het geweld in Burkina Faso is afkomstig van JNIM, een verbond van verschillende salafistische terreurgroepen in de Sahel. De Bruijne: „JNIM past zijn strategie per land aan. Voordat ze ergens actief worden, vindt er scouting plaats: wat zijn hier de problemen? Daar spelen ze op in. Dan gaat het om bijvoorbeeld landkwesties en het beheer van goudmijnen. Vervolgens zoeken ze aansluiting bij lokale netwerken.” Aanslagen van de extremistische milities richten zich in de regel op symbolen van de staat, zoals de politie of het leger, stelt De Bruijne. „En een kerk kan aangevallen worden als symbool van het Westen.”
Wat het precieze doel is van de organisatie, vindt de onderzoeker moeilijk te zeggen. „De jihadisten zijn niet per se expansionistisch, maar duidelijk is dat ze naar een soort kalifaat streven.”
Voor bisschop Laurent Dabiré van Dori, voorzitter van de bisschoppenconferentie van Burkina Faso en Niger, is helder dat christenen daarin geen plek hebben. Hij signaleert dat de jihadisten „de huidige maatschappij, die multireligieus is en gekenmerkt wordt door dialoog en samenleven, willen ontwrichten”. Dat zei hij deze maand in een interview met de rooms-katholieke organisatie Hulp aan de Kerk in Nood (ACN). „De terroristen willen af van dit type samenleving en iedereen uitroeien die niet dezelfde vorm van islam belijdt als zij, inclusief moslims. Dat betekent dat het terrorisme nu op de hele samenleving is gericht.”
De islam in West-Afrika is divers, maar vanouds sterk gestempeld door de mystieke stroming van het soefisme en door de zogenoemde school van Maliki. Die laatste baseert zich naast de Koran en de overleveringen ook op het gewoonterecht en is daarom minder dogmatisch dan de strikte stromingen waar de jihadistische groeperingen in wortelen. De gematigde vorm van de islam die in grote delen van West-Afrika wordt gepraktiseerd, deugt dus ook niet in hun ogen.
De consequentie van de terreur is voor de kerk onder meer een sterke beperking van de bewegingsvrijheid. „Alles wat ons nog rest zijn feitelijk de provinciale hoofdsteden”, aldus bisschop Dabiré. In grote gebieden functioneert de kerk niet of nauwelijks meer en worden parochies gesloten. „Als een gebied te gevaarlijk wordt vanwege de aanwezigheid van terroristen zijn het vaak de parochianen zelf die er bij de priester op aandringen een veilig heenkomen te zoeken, omdat ze weten dat ze anders zelf ook meer gevaar lopen.”
Fransen weg
De vooruitzichten voor de Sahelregio zijn weinig rooskleurig. Ondanks jarenlange inzet van regionale en internationale vredesmissies is de situatie er alleen maar slechter op geworden. Burkina Faso stuurde deze week de 400 Franse troepen in het land naar huis, naar verluidt om ze in te ruilen voor de huurlingen van de Russische Wagnermilitie.
De Bruijne denkt niet dat deze stap op korte termijn zal leiden tot verslechtering van de situatie in Burkina Faso. „De Fransen hadden in het land een veel minder grote rol dan in Mali. Wellicht is het wel nadelig voor de inlichtingen.”
Voor de toekomst zijn er wat hem betreft twee uitgangspunten: conflicten eindigen niet door enkel militaire inzet en er gaat een moment komen dat er gesproken moet gaan worden. „In Mali en Burkina Faso wordt dat overigens al gedaan met verschillende militante groepen. Het is nu ook aan Europese overheden om hierin een duidelijk standpunt in te nemen: of ze dergelijke onderhandelingen acceptabel vinden of niet.”
Daarnaast is duidelijk dat de veiligheid zeker niet verbetert, als er ook geen aandacht is voor de onderliggende problemen. „De jihadisten vinden lokale verworteling. Als we niet naar de redenen daarvan kijken, verandert er niets.”
