Stenen en bomen die spreken

Guillaume Groen van Prinsterer

Betsy Groen van Prinsterer

Deze Groen-route bestaat uit een wandeling door het centrum van Den Haag en een fietstocht naar Voorburg, Wassenaar en Scheveningen. Wie het hele parcours (ontspannen) wil volgen, moet er een hele dag voor uittrekken. Wie het fietsdeel overslaat, kan gemakkelijk per tram naar Groens graf in Scheveningen.

Plattegrond
De route begint bij het Centraal Station in Den Haag. Loop naar links, richting centrum: Herengracht – RA (rechtsaf): Prinsessengracht – LA (linksaf): Korte Voorhout – RA: Lange Voorhout.

Lange Voorhout 60 (1)
In 1829, een jaar na hun trouwen, huurden Guillaume Groen van Prinsterer en zijn vrouw Betsy het enigszins weggedrukte pand Lange Voorhout 60, dicht bij het gerenommeerde Hotel des Indes. Groen moet hier het merendeel van zijn ”Nederlandsche Gedachten”, een periodiek commentaar op de politieke gebeurtenissen van de dag, hebben geschreven.

Loop Lange Voorhout aan rechterkant terug – kruis Lange Vijverberg – RD (rechtdoor): Korte Vijverberg.

Korte Vijverberg 3 (2)
In het grote pand waar momenteel het Kabinet der Koningin huist, bracht het echtpaar Groen de meeste winters door; 's zomers waren de buitens in Wassenaar aantrekkelijker. Twee stenen in de gevel herinneren aan hen. Na het overlijden van vader Groen van Prinsterer, een van de bekendste artsen in zijn tijd, zijn ze eringetrokken. Groen heeft hier bijna al zijn werken geschreven. Kinderen hebben hij en zijn vrouw nooit gekregen. Mevrouw werkte min of meer als de secretaresse van haar man; toen hij last kreeg van zijn rechterhand schreef zij zijn meeste brieven. Hier is ongetwijfeld Groens ”Handboek voor de geschiedenis van het Vaderland” (1846) onstaan.

Lees ook: Een vrouw met karakter
En: De naaister

En: Beschroomd én vrijmoedig

RD – LA op Plein.

Plein (3)
Voordat het echtpaar Groen het royale huis aan de Korte Vijverberg betrok, woonde het zes jaar aan het Plein, tussen 1832 en 1838. Het huis bestaat niet meer, maar stond op de hoek Plein-Houtstraat, waar nu Sociëteit de Witte is. In een van zijn brieven uit 1832 schrijft Groen dat het huis hem goed bevalt en dat hij een aangename boekenkamer heeft. In die tijd werkte Groen als kabinetssecretaris van koning Willem I, hield hij toezicht op het Koninklijk Huisarchief en had hij contacten met mensen van het Haagse Réveil.

Terug, richting Binnenhof. Poortje door.

Binnenhof (4)
Moest Groen aanvankelijk voor zijn werk als referendaris van koning Willem I om het jaar in Brussel zijn, de langste tijd werkte hij als politicus op het Binnenhof, op steenworp afstand van zijn woning. Zo dichtbij, dat de vrome Betsy nooit uit het raam zou hebben gekeken zonder voor Oranje en het vaderland te bidden.

In de huidige oude zaal hield Groen zijn gedreven politieke betogen. (In de gebouwen bevinden zich twee monumenten voor Groen, één bij de oude zaal van de Tweede Kamer. Vanaf 30 mei staat in de Groen van Prinsterer-zaal een tweede buste.)

Lees ook: Eenzaam en teleurgesteld
En: Veldtocht voor goed onderwijs
En: Burger van twee werelden

Verlaat Binnenhof aan andere zijde – RA: Buitenhof – LA: Plaats (NB. op hoek Buitenhof/Plaats ziet u aan overzijde van kruispunt het pand waar Groens oudste zus Keetje met haar echtgenoot Marie Hoffman woonde (hoek Lange Vijverberg/Kneuterdijk)) – RA: Noordeinde.

Noordeinde 25 (6)
Vanaf 1828 preekte in de Waalse kerk ds. J. C. I. Secrétan. De Zwitserse predikant had een methodistisch-piëtistische inslag en trok veel kerkgangers, onder wie het echtpaar Groen. Ds. Secrétans preken waren niet dogmatisch, maar wel sterk evangelisch. Samen met de orthodoxe ds. D. Molenaar van de Haagse Nederduits hervormde kerk had hij veel invloed op het geloofsleven van Groen, die in 1840 ouderling in de Waalse gemeente werd.

Lees ook: Om de confessie van de kerk

RD – RA: Heulstraat – LA: Parkstraat – RA: Kazernestraat.

Kazernestraat 28-30 (7)
Net als andere Réveil-dames muntte mevrouw Groen uit in liefdadigheidswerkzaamheden. Samen met een aantal andere prominente Hagenaren neemt ze initiatief voor de oprichting van een diaconessenhuis, het huidige ziekenhuis Bronovo. Het diaconessenhuis is gestart in Kazernestraat nr. 30, een van de panden die de familie Groen in de stad bezat. Later is het uitgebreid met nr. 28. De rijke familie Groen was belangrijkste financier voor het diaconessenhuis

Terug naar Parkstraat, RA

Parkstraat 41-61 (8)
De liefdadigheidsactiviteiten uitten zich ook in de stichting van een hofje voor onbemiddelde oude vrouwen. Naast de rooms-katholieke kerk in de Parkstraat bevindt zich de groene deur die toegang geeft tot de Rusthof, op 15 april 1831 door mevrouw Groen gesticht. Rechts in de hoek de voormalige naaischool voor volksmeisjes, gesticht door haar en mevrouw De Clercq. Let op de bijbelteksten boven de meeste deuren. De vrouwen van de Rusthof genoten destijds meer vrijheid dan in hofjes gebruikelijk was.

Terug naar het Centraal Station: terug Parkstraat in – met bocht mee naar rechts; Kneuterdijk – LA: Lange Vijverberg, langs hofvijver – RA Korte Vijverberg, weer langs huis Groen – LA: Korte Poten – RD: Herengracht – RA Station CS.

Buiten Den Haag
De route wordt verder per fiets vervolgd. Wie niet wil fietsen, maar wel het graf van Groen en zijn vrouw zien, kan in de Parkstraat tramlijn 8 naar Scheveningen nemen, halte Duinstraat. In de 'linkerhoek' van het kruispunt, naast de ABN Amro-bank, bevindt zich het toegangshek tot de begraafplaats ”Ter Navolging”.

In de groene omgeving buiten het centrum van Den Haag bevindt zich nog een aantal Groen-locaties die de moeite waard zijn. Ze zijn per fiets te bereiken. Fietsen zijn te huur bij (onder) het Centraal Station (070-3853235), aan de voorzijde. De route, die ongeveer 30 km lang is, loopt via Voorburg en Wassenaar naar het graf van het echtpaar Groen in Scheveningen.

Bij fietsenstalling voor CS naar rechts – bij restaurant Armando's RA smal fietspad op – na bocht RA Anna van Buerenstraat langs spoor – RD langs spoor – LA: Jan van Riebeeckstraat – aan eind LA: J. P. Coenstraat, kruis Utrechtsebaan, RD – RA Prinses Beatrixlaan – na viaduct meteen LA: Van Alphenstraat, passeer NS-station Laan van N.O.I. – RD bij verkeerslichten: Nicolaas Beetslaan – eerste straat RA: Elias Annes Borgerkade – kruis Koningin Julianalaan – meteen LA: Bilderdijkplein, wordt Tollenskade, Goeverneurskade, Van Woude Kade (langs gemaal) – LA bij T-splitsing – direct RA (bij postkantoor) – kruis Bernhardlaan – RA wordt Laan van Oostenburg – eind LA: Parkweg – RA na hervormde kerk: Van Schagenstraat – LA Herenstraat – RD Oosteinde, rechts hotel/restaurant Savelberg, ooit huis Vreugde en Rust, het geboortehuis van Groen van Prinsterer.

Vreugde en Rust
In een van de bovenkamers van huize Vreugd en Rust, nu hotel Savelberg, werd in de zomer van 1801 Guillaume Groen van Prinsterer geboren. Zijn vader, Petrus Groen (arts in Voorburg en later lijfarts van koning Lodewijk Napoleon en koning Willem I) had vier jaar ervoor het „rijkste meisje van Zuid-Holland” getrouwd: Adriana Hendrika Caan. Behalve Guillaume kreeg het echtpaar twee meisjes, Keetje en Marie (Mimi). De drie kinderen en hun ouders moeten goede uurtjes hebben doorgebracht in de theekoepel aan de vliet. De koepel is nu verdwenen, maar nog steeds is het park een goede picknickplek.

Vreugde en Rust werd zomerresidentie toen dokter Groen in 1805 het pand aan de Korte Vijverberg in Den Haag kocht. Na zijn overlijden woonden Keetje en haar man, M. A. H. Hoffman, erin.

RD onder spoor door (aan rechterhand NS-station Leischendam/Voorburg) – LA bij rotonde: Rodelaan – kruis Prins Bernhardlaan – RD bij verkeerslichten – rechts aanhouden: Van Steelaan – LA bij verkeerslichten: Hofzichtlaan – RD onder spoor door (NS-station Den Haag Mariahoeve) – RD tot groot kruispunt – RA: Bezuidenhoutseweg – oversteken voor bocht naar links, volg ANWB-fietsborden naar Wassenaar: Zijdelaan – viaduct over – zorg op parallelweg rechts aan overzijde van verkeersweg te komen – halverwege RA bos in: Sparrenlaantje; volg vanaf daar borden Haagse landgoederenroute – (NB) volg deze route tot na ca. 8-10 minuten fietsen rood bord kasteel/park Oud-Wassenaar opdoemt (doodlopende weg).

Kasteel Oud-Wassenaar
Veel beuken en eiken dateren nog uit Groens tijd, maar Kasteel Oud-Wassenaar is van erna. Het pand staat ongeveer op de plaats van het gelijknamige landhuis van Groen, dat in 1872 is afgebroken. Tussen 1845 en 1870 bracht het echtpaar er de zomers door, ver van het rumoer van de stad. Groen studeerde veel, mevrouw had de leiding over het huishouden en de administratie. Ze ontvingen regelmatig gasten. Zondags begaf het echtpaar zich per koets naar de hervormde kerk van Wassenaar.

Richting centrum: via parkeerplaats terrein aan andere kant verlaten – RA Groen van Prinstererlaan – LA (ook GvP-laan) – RA Schouwweg volgen tot overgaat in Kerkstraat – voor flauwe bocht RA oversteken: Kerkstraat – LA Langstraat – RA plein oversteken: hervormde kerk.

Om kerk heen: Duinrellweg – LA oversteken: Storm van Gravesandeweg – volg ANWB-fietswegwijzer Den Haag/Scheveningen gedurende ca. 20 minuten (Jagerslaan, Groot Haesebroekseweg, Buurtweg) – NB: de inrit voor Buurtweg nr. 34-42 is de oprijlaan naar Groens landgoed Blankenburg. Het pand bestaat nog, maar is niet toegankelijk voor publiek. (Aan het eind van de lange oprijlaan is hooguit een stukje muur en raam te zien.)

Landgoed Blankenburg
Groen kocht Blankenburg van zijn vriend P. J. Elout nadat hij Oud-Wassenaar van de hand deed. Vanaf 1871 tot aan zijn overlijden in '76 woonde hij zomers in het buitenhuis tegen de duinen. Hij heeft er ongetwijfeld een deel van zijn ”Nederlandsche Gedachten” geschreven. Elke zomer bracht koningin Sophie een of tweemaal een bezoek aan de familie Groen. Aan de arm van mevrouw Groen liep ze dan door de tuinen rond Blankenburg.

Volg ANWB-borden fietsroute Den Haag, later Den Haag-Duinzigt – Bij bebouwde kom RD Ruychrocklaan – RD bij verkeerslichten – RA van Hogenhoucklaan, aan rechterhand diaconessenhuis Bronovo.

Bronovo
Het huidige ziekenhuis Bronovo is het resultaat van initiatieven die mevrouw Groen van Prinsterer ontplooide. Samen met Haagse Réveilvrienden richtte ze in 1865 het diaconessenhuis Bronovo op en zat ze het eerste bestuur voor.

Na ziekenhuis LA Diepenburchstraat – aan eind RA: Van Nijenrodestraat – LA Oostduinlaan – RA 't Hoenstraat – RA Raamweg, onder viaduct door – RD Plesmanweg tot groot kruispunt – LA water over, direct rechts: fietspad langs trambaan (l. Madurodam) – RD Haringkade – kruispunt oversteken – na brug direct LA (voor Scheveningse Bosjes) – LA Hogeweg – RD tot RA Van Stolkweg (NB) – na ca. 100 meter LA fietspad (tegenover Villa Emma, nr. 7a) – RA fietspad langs Scheveningseweg – Kanaalweg oversteken – fietspad vervolgen tot eerstvolgende kruispunt – LA: aan overzijde kruispunt Scheveningseweg/Duinstraat, naast de ABN Amro-bank, bevindt zich het toegangshek tot de begraafplaats ”Ter Navolging”.

Graf
Op het kleine kerkhof ”Ter navolging” liggen Groen en zijn vrouw begraven. Groen was vaak ziek, maar in mei 1876 kwam zijn einde. Koningin Sophie was aan het begin van die maand nog persoonlijk naar zijn gezondheid komen informeren. Tijdens zijn ziekbed zei Groen: „Spreek niet meer van iets dat ik heb gezien of gezegd. Christus alléén. Christus alléén. Het geloof alléén. (...) Christus' gerechtigheid alléén, daarop ga ik de eeuwigheid in.”

Op 23 mei 1876, vier dagen na zijn overlijden, is Groen vanuit zijn huis aan de Korte Vijverberg naar Scheveningen gebracht. Mevrouw Groen en wat familieleden bleven, naar gebruik, achter in het sterfhuis. Veel politici en belangstellenden namen van hem afscheid. Kranten meldden dat de belangstelling overweldigend was. Ds. J. H. Gunning jr. leidde de plechtigheid; hij sprak over Openbaring 14.

Het eenvoudige marmeren grafmonument is pas in 1884 bij zijn graf geplaatst. De begraafplaats ”Ter navolging” is gesticht door Groens vader. De arts was voorstander van het begraven buiten kerken en hoopte dat zijn initiatief door anderen werd overgenomen.

Terug naar station: volg borden Den Haag-Centrum: Scheveningseweg tot eind, Laan van Meerdervoort, Javastraat, Plein 1813, Alexanderstraat, RD Parkstraat, LA Lange Voorhout, met bocht naar rechts mee – RA Korte Voorhout – RA Prinsessengracht – LA Herengracht – RA Station CS.

Marcus Ravenswaaij: Al boetserend ben ik van Groen gaan houden

Dr. H. Klink: Groen van Prinsterer en de kerk

H. A. van Doorn: Groen van Prinsterer op de gevel van onze school

Mr. C. G. van der Staaij: Groens vraag om zelfonderzoek treft me

Mevrouw drs. J. L. van Essen: Ik had Groen misschien afstandelijk gevonden

Dr. R. Kuiper: "Ongeloof en Revolutie" blijf ik lezen