Zeker tien Russen geven zich rond 12 november over in een boerderij in Makiyivka, een dorp aan het front in oost-Oekraïne. Een voor een gaan de militairen in uniform buiten op de grond liggen. „Wie van jullie is officier”, schreeuwt een Oekraïense militair hen toe. „Is iedereen buiten?” In het gras houdt een militair met een machinegeweer de Russen onder schot.

Dan komt een elfde man naar buiten en opent het vuur, zo is te zien op videobeelden op sociale media. Dronebeelden zoomen later in op de elf bebloede, levenloze lichamen op het boerenerf.

Veel vragen

De schokkende beelden roepen veel vragen op. Onduidelijk is wat zich bij het bloedbad precies heeft afgespeeld. Voeren Oekraïense militairen een vergeldingsactie uit? Vermoordt een Russische militair eigen kameraden? Geven de Russen zich echt over? Of doen ze alsof?

Rusland beschuldigt Oekraïne van executies. De beelden bewijzen volgens Moskou dat Kiev zich schuldig maakt aan „schokkende oorlogsmisdaden” en „opzettelijke, methodische moord.” Oekraïne ontkent. De Russen openden eerst het vuur, waarna Oekraïense manschappen terug schoten, stelt Kiev, dat een onderzoek aankondigt naar het incident.

Wraak

De beelden met gedode Russen, keurig op een rij, laten zien dat de militairen niet zijn gesneuveld in een gevechtssituatie, analyseert George Dimitriu van het Clingendael Instituut. De defensiedeskundige ziet twee andere scenario’s: Alle gevangenen zijn in paniek óf uit wraak om het leven gebracht. Voor snelle conclusies ontbreekt volgens hem te veel informatie.

De gevangenneming van vijandelijke troepen vindt plaats onder hoogspanning, legt Dimitriu uit, die als landmachtofficier in Afghanistan meerdere keren betrokken was bij de inrekening van talibanstrijders. „De adrenaline giert op zo’n moment door je lijf. Iedere betrokkene is zich bewust van de levensgevaarlijke situatie. Een mega-spanning. De militairen in de video zijn waarschijnlijk al langer in gevecht, zullen vermoeid zijn en onder stress opereren. Bovendien lijken de Oekraïners op de video in de minderheid te zijn.”

Escalatie

Escalatie ligt daarbij op de loer. „Als iemand op zo’n korte afstand ineens het vuur opent, kan de paniek toeslaan. De Russen op de grond zijn mogelijk in een schrikreactie overeind gekomen. Voor Oekraïense militairen is in de hectiek elke beweging vijandelijk en wordt onder vuur genomen. Uit schrik, angst of zelfverdediging. Terugvuren is in deze situatie legitiem.”

De militairen kunnen echter ook in koelen bloede zijn vermoord. „Als dat uit onderzoek blijkt, is het een vorm van executie.” De intentie van het schieten is belangrijk, benadrukt stelt luitenant-kolonel Dimitriu van de landmacht, maar voor drie jaar werkzaam bij Clingendael.

Professioneel

Oekraïense militairen voeren de gevangenneming van de Russen professioneel uit voor zover op de videobeelden is te zien, zegt luitenant-kolonel Sjaak van Elten van de landmacht. „Een Oekraïense militair houdt de Russen met zijn machinegeweer onder schot, terwijl een ander hen opdracht geeft de wapens neer te leggen en één voor één naar buiten te komen.”

De Russen moeten daarbij op de grond, in de vuurlinie gaan liggen om de reactietijd van de Oekraïners te vergroten, legt Van Elten uit. „Na het één voor één fouilleren van de Russen moeten zij worden verplaatst naar de plek achter het machinegeweer.”

Waarom –en door wie– de Russen uiteindelijk zijn doodgeschoten, is lastig vast te stellen, zegt Van Elten, die erop wijst dat de videobeelden onvolledig zijn. Onderzoek moet uitwijzen of de Oekraïense militairen correct hebben gehandeld. „Ik hoop dat de exacte toedracht ooit duidelijk wordt.”

Oekraïne doet er daarom goed aan mee te werken aan VN-onderzoek, zegt defensiespecialist Dimitriu. „Om geloofwaardig te blijven en om niet de steun van bondgenoten te verliezen.”

Bloedbad

Of er bij het bloedbad in Oekraïne een oorlogsmisdaad heeft plaatsgevonden kan prof. Marten Zwanenburg, hoogleraar militair recht aan de Nederlandse Defensie Academie (NLDA) en de Universiteit van Amsterdam (UVA), niet zeggen. „We weten niet wat zich hier precies heeft afgespeeld.”

Verschillende scenario’s zijn mogelijk, waarbij beide partijen een oorlogsmisdaad kunnen hebben begaan, legt Zwanenburg uit. De Russen kunnen zich hebben overgegeven en als gevangenen alsnog zijn doodgeschoten door Oekraïne – een Oekraïense oorlogsmisdaad.

De Russen kunnen ook doen alsof ze zich overgeven en vervolgens vuren – een Russische oorlogsmisdaad. Dit scenario komt vaker voor in oorlogssituaties. Hierbij is de militair voor de tegenstander een legitiem doelwit en en begaat hij geen oorlogsmisdaad.

Witte vlag

Ook in een oorlog gelden regels, vastgelegd in onder andere de Conventies van Genève, waaraan alle strijdende partijen zich moeten houden. Een militair die de witte vlag hijst, geeft daarmee aan niet meer deel te nemen aan de gevechten en geniet bijvoorbeeld bescherming onder het oorlogsrecht.

Overtreding van het oorlogsrecht kan leiden tot strafrechtelijke vervolging; een staat is daartoe verplicht. Kan of wil een staat geen rechtsvervolging instellen, dan kan een internationaal strafhof de zaak soms overnemen.

Prof. Zwanenburg vreest dat, op grond van de beschikbare beelden, de exacte toedracht van het bloedbad nooit wordt vastgesteld. „Ik hoop dat we duidelijkheid krijgen. Om een stuk gerechtigheid, waarbij een staat of individu verantwoordelijk wordt gehouden. Maar ook omdat de video een belangrijke rol speelt in de oorlogspropaganda.”

Gruwelijkheden

De Verenigde Naties (VN) willen onderzoek doen naar het voorval. Onderzoekers van de VN concludeerden vorige maand al dat Russische militairen burgers en krijgsgevangenen martelen. Ook de Oekraïense strijdkrachten zouden zich schuldig maken aan mishandeling en marteling, maar „op een kleinere schaal.”

De gruwelijkheden zijn groot. Rusland doet er bijvoorbeeld alles aan om eigen militairen af te schrikken om te vluchten of zich over te geven. Door het lage moreel en de onwil om te vechten in Oekraïne zijn Russische troepen waarschijnlijk begonnen met het inzetten van „barrièretroepen” of „blokkerende eenheden” die hun eigen terugtrekkende militairen neerschieten, zo meldde het Britse ministerie van Defensie onlangs.

Executie

De gemobiliseerde Russische commandant Viktor Selavev (43) dreigt door het Russische leger te worden geëxecuteerd omdat zijn eenheid op de vlucht sloeg voor het Oekraïense leger, meldt de Russische mensenrechtenorganisatie gulagu.net.

Selavev, die gevechtservaring opdeed tijdens de oorlog in Tsjetsjenië, werd begin oktober met andere gemobiliseerden ingezet in Loehansk. Bij zware verliezen sneuvelde de helft van zijn eenheid. De andere helft zette het op een lopen.

Selavev raakte gewond, werd volgens zijn vrouw naar een ziekenhuis gebracht en door de geheime dienst gearresteerd en meegenomen voor executie. Russische gevangenen mogen zich niet overgeven of vluchten op straffe van terechtstelling.

Slopershamer

Afgelopen weekend dook er een gruwelijke video op die de dood leek te laten zien van een huurling door toedoen van zijn eigen Russische Wagner-groep. Op de niet-geverifieerde beelden zou zichtbaar zijn dat Jevgeni Nuzhin (55), huurling in de Wagner-militie, met een voorhamer op het hoofd werd geslagen, nadat hij was overgelopen naar Oekraïne.

Wagner-baas Jevgeni Prigozhin beschuldigde Nuzhin later van verraad aan Rusland en zijn kameraden. De beelden van het hoofd van de ex-gevangene flitsten de wereld over. De moordpartij met voorhamer is wellicht ook bedoeld om overlopers af te schrikken.

De vraag is of hier sprake is van een oorlogsmisdaad is lastig te beantwoorden. „Een uitzonderlijke situatie”, reageert prof. Zwanenburg. Het oorlogsrecht geldt in beginsel niet tussen een staat en zijn eigen onderdanen, maar internationale tribunalen hebben daar uitzonderingen op gemaakt. In ieder geval lijkt hier schending van de mensenrechten. Het lijkt er op dat er zich in deze oorlog steeds meer uitzonderlijke situaties voordoen. Helaas.”