Montenegro beleefde afgelopen 19 augustus zoiets als Nederland in november 1925 beleefde met de roemruchte ‘Nacht van Kersten’. Toen viel het eerste kabinet-Colijn, omdat het parlement –gedomineerd door protestanten, socialisten en liberalen– besloot de ambassade bij het Vaticaan te sluiten. In Montenegro viel op die bewuste vrijdag de eind april gevormde regering van de groene minister-president Dritan Abazovic, een 36-jarige moslim.

Hij ondertekende op 3 augustus een akkoord met de Servisch-orthodoxe patriarch Porfirije. Deze was er speciaal voor uit Belgrado komen vliegen. Het tijdstip en de plaats van ondertekening waren tot op het allerlaatst geheim gehouden, zo gevoelig lag het akkoord. Maar de kritiek was zodanig en het politieke spel werd zo stevig en hoog gespeeld, dat een motie van wantrouwen van de sociaal-democratische partij (DPS) van president Milo Djukanovic en een andere linkse coalitiepartij 50 van de 81 stemmen kreeg.

Grondwet

De partij van president Djukanovic verloor in augustus 2020 de verkiezingen, na het land dertig jaar geregeerd te hebben. Maar de partij steunde de regering van premier Abazovic, die in april aan de macht kwam na een klein jaar waarin het land was geleid door een pro-Servische, conservatieve regering.

Deze pro-Servische partij prees het akkoord met de Servische kerk. Maar coalitiepartij DPS vond het akkoord „in strijd met de grondwet.” Als er nieuwe verkiezingen komen en een nieuwe regering is gevormd, zeggen wij het direct weer op, kondigde de partij aan. Abazovic verdedigt zich echter met hand en tand. „Ik heb dit gedaan voor de burgers van Montenegro, in het bijzonder de orthodoxen onder hen, en ik zou het zonder aarzelen opnieuw doen.” Van de 630.000 Montenegrijnen is 72 procent Servisch-Orthodox; zo’n 20 procent is moslim.

In 2011 en 2012 had Montenegro de relaties met rooms-katholieken, Joden en moslims al weten te regelen dankzij verschillende afzonderlijke akkoorden. Maar met de orthodoxen bleef het uiterst ingewikkeld en gevoelig.

Het begin augustus bereikte akkoord regelde de scheiding tussen kerk en staat. Daarbij werd de Servisch-Orthodoxe Kerk als rechtspersoon erkend en het respect voor religieuze gebouwen vastgelegd: de politie mag daar pas binnentreden als de kerkelijke overheid toestemming heeft gegeven. Ook regelt het akkoord godsdienstlessen op scholen.

Kerkelijke eigendommen

Sinds de onafhankelijkheid van Montenegro zijn er hevige discussies over de 650 kerkgebouwen en kloosters en een groot aantal stukken grond die in het bezit zijn van de kerk. Deze zijn samen meer dan een miljard euro waard. Het akkoord regelt dat dit alles wordt geregistreerd als eigendom van de Servisch-Orthodoxe Kerk. Zij kan er vrij over beschikken zolang zij de regels rond monumenten respecteert. Ook moet bezit dat tijdens het communisme van de kerk werd afgepakt, worden teruggegeven.

Volgens tegenstanders van het door de Montenegrijnse regering ondertekende akkoord betekent dit dat Montenegro via de kerk toch nog onderworpen blijft aan buurland Servië, waarvan het juist in 2006 onafhankelijk geworden was.

„Wij Serviërs willen de grondwet en de wetten van dit land respecteren”, beloofde patriarch Porfirije echter plechtig bij de ondertekening. „En wij vragen niet meer dan welke andere religieuze gemeenschap hier in Montenegro”, voegde hij er veelzeggend aan toe.

Maar Porfirije heeft nog een ander belang. In 1993 is er een Montenegrijns-Orthodoxe Kerk opgericht. Die bestrijdt het gezag van de Servisch-Orthodoxe Kerk, maar wordt door geen enkele andere orthodoxe kerk ter wereld erkend. Die kerk is door het akkoord definitief gemarginaliseerd.

Uniek akkoord

Het akkoord is ook om een andere reden historisch: het is het eerste ”concordaat” –zoals het Vaticaan dat ook met een groot aantal landen heeft gesloten– tussen een onafhankelijke staat met een orthodoxe kerk waarvan het centrum zich in een ander land bevindt.

President Djukanovic is momenteel nog steeds bezig een nieuwe regering te vormen. Maar waarschijnlijk hoopt ook hij, de man die de Montenegrijnse politiek al dertig jaar domineert, op nieuwe verkiezingen, die hij zelf kan uitschrijven. Om dan de 44e regering van Montenegro te kunnen vormen.