De Hoorn van Afrika bevindt zich „op de rand van een humanitaire catastrofe”, aldus de Verenigde Naties. Het gaat volgens het VN-Wereldvoedselprogramma om de ergste droogte in veertig jaar. Honderdduizenden koeien, geiten, schapen en kamelen zijn inmiddels gestorven door een gebrek aan voedsel en water. De boodschap is: als er geen steun komt, volgen de mensen.

De droogte slaat het hardst toe in Somalië, waar 40 procent van de inwoners te maken heeft met een extreem niveau van voedselonzekerheid, ofwel 6 miljoen mensen. Maar ook grote delen van Kenia en Ethiopië zijn zwaar getroffen.

Die droogte is in de regio bepaald geen onbekend fenomeen. „We zijn perioden van droogte gewend”, zegt onderzoeker Gregory Akall telefonisch vanuit de Keniaanse hoofdstad Nairobi. Hij doet onderzoek naar klimaat en duurzaamheid, met een focus op Oost-Afrika en de Hoorn, en is geboren en getogen in de noordwestelijke Keniaanse regio Turkana. „In de afgelopen honderd jaar is daar vijfendertig keer sprake van grote droogte geweest. De tijd tussen de droogtes wordt echter steeds korter. Kwamen die aanvankelijk eens in de vier tot vijf jaar voor, nu kunnen we zelfs twee droogteperiodes per jaar hebben.”

Akall ziet een nauw verband tussen die toename en klimaatverandering. „Een aandeel daarin hebben de mensen hier nauwelijks gehad, maar ze krijgen er wel de grootste klappen van”, zegt hij.

Uitzetting

De strategie bij droogte was voorheen relatief eenvoudig: veehouders trokken met hun dieren weg op zoek naar graziger weiden. Hun gezin bleef achter en zij trokken met de dieren verder.

Die praktijk bestaat nog steeds, maar is ingewikkelder geworden. Dat heeft verschillende oorzaken. Sinds de komst van de koloniale grootmachten zijn er grenzen tussen landen getrokken, die door nomaden eeuwenlang zonder enig probleem overschreden werden. Daarbij komt dat de bevolking blijft groeien, terwijl er juist steeds minder water voorhanden is.

Akall illustreert het eerste probleem met de recente uitzetting van duizenden Turkana uit Uganda. „Ze waren met hun vee de grens overgetrokken op zoek naar grasland en water, maar hun komst leidde tot onrust”, zegt Akall. „Gebrek aan water heeft ook gevolgen voor de veiligheid. Conflicten liggen op de loer.”

De vraag is nu hoe onontkoombare toekomstige droogtes wél opgevangen kunnen worden. Ontwikkelingswerkers en overheden zoeken oplossingen onder meer in de ontwikkeling van slimmere, innovatieve landbouwmethoden en een duurzamere omgang met water. Denk daarbij aan het gebruik van dammen om regenwater op te vangen en vast te houden.

Duidelijk is dat het creëren van toegang tot water topprioriteit heeft. „Laat de helft van het totale ontwikkelingsbudget naar water gaan”, stelde onderzoeker Esther Ngumbi van de Universiteit van Illinois (VS) recent op de zender al-Jazeera, in reactie op de huidige droogte. Daarnaast kan een sterkere gerichtheid op gewassen die goed tegen droogte kunnen helpen.

Iets heel anders is het tegengaan van corruptie. Ngumbi zei in hetzelfde programma dat er nog te veel ontwikkelingsgeld verdwijnt in de zakken van bijvoorbeeld aannemers die enkel op eigen gewin uit zijn. Daarbij spelen de overheden een cruciale rol.

Participatie

Akall tekent aan dat een volk als de Turkana al vee houdt dat goed tegen droogte kan, zoals kamelen en geiten. Ook verbouwen ze al gewassen, zoals cassave, die met weinig water toekunnen. Wat volgens hem vooral nodig is, is dat overheden en ontwikkelingsorganisaties hun oor beter te luisteren leggen bij de plaatselijke bevolking.

„De aanpak is lange tijd sterk top-down geweest. Ontwikkelingswerkers kwamen met pasklare oplossingen, die vervolgens alleen nog maar overgenomen moesten worden. Maar zo werkt het niet. Een oplossing die in Lesotho of Israël werkt, is niet per se toepasbaar in Turkana. De cultuur verschilt.”

Landgebruik is volgens Akall een voorbeeld waar veel is misgegaan. Zo zijn er grote stukken land zonder veel overleg opgedeeld voor ontginning, zonder na te gaan waarvoor de grond werd ingezet. Zijn devies: laat de bevolking niet alleen meedenken, maar ook van meet af aan participeren in oplossingen. „De oorspronkelijke bewoners weten bijvoorbeeld ook het beste waar water te vinden is.”

Om verdere klimaatverandering te keren, bepleit Akall wereldwijde actie. „Er moet nog veel meer worden ingezet op zonne- en windenergie.” Daar is wat hem betreft ook het Westen volop aan zet. „Het is reëel dat de belangrijkste veroorzakers ervan ook sterk bijdragen aan de oplossingen”, zegt hij.

Oorlog

Wat de Hoorn van Afrika dit jaar extra kwetsbaar maakt, is de oorlog in Oekraïne. De landen in de Hoorn zijn sterk afhankelijk van de import van bijvoorbeeld mais, kunstmest, olijfolie en graan uit Rusland en Oekraïne. Dat stokt nu. Akall somt een hele rij basale levensmiddelen en -producten op die sinds het uitbreken van de oorlog op de markt in prijs zijn verdubbeld. „Olijfolie is zelfs drie keer zo duur geworden”, zegt hij.

Duidelijk is dat dit voor veel Kenianen grote problemen geeft. „Mensen die al rond moesten komen van 2 dollar per dag, kunnen nu nauwelijks nog eten kopen. Maar ook voor middeninkomens betekent het een zware last. En het is weer iets waar we hier part noch deel aan hebben, maar waar we wel de gevolgen van ondervinden.”